سمكۆ محەمەد
هەموو پێكەوە بووین بەكاڵای بازاڕی سیاسی لەرێگەی ئۆنلاینەوە، ئەمە تێڕوانینێكی تایبەت نییە بۆ واقیعی ئێستا كە هەموو دونیا بووە بەكاربەری ئۆنلاین و بەویستی گروپە سیاسیەكان هەڵدەسوڕێن، بەڵام هەموو هەستی پێدەكەین و نازانین كە بۆچی كەوتووینەتە ئەم حاڵەتە نائاساییە، بۆچی دوچاری شێوە نامۆبوونێكی نوێ بووینە، لەكاتێكدا هەموو شتێك ئاشكرایە، خۆ نەناسینەوە و بیرچوونەوەی رابردوو وەكو خۆی و بیرچوونەوەی كەرەستە دەستییەكان و بیرچوونەوەی كتێب وەكو سەرچاوەی مەعریفە، بیرچوونەوەی سادەیی و خاكەڕایی بەرامبەر یەكتر، بیرچوونەوەی پاراستنی ژینگە و ژینگەی سیاسی، بیرچوونەوەی بەها جوانەكانی ئینسان، ئینسانی ئەم چەرخەی خستۆتە بەردەم جەنگێكەوە كە داهاتووەكەی دیارنییە و هەموو كارێكتەرێكیشی كردووە بە شۆڕشگێڕی وەهمی.
لەدوای ئەوەی ئینتەرنێت وەكو تۆپ زانستێك گەشەی كرد و ژیان یەكپارچە بوو بەئۆنلاین، ستایلێكی دیكەی ژیان هاتەپێشەوە و ژینگەیەكی دیكەی سۆسیۆلۆژیای نوێ تیۆریزە كرا، ئەو بەرنامەیەی كە لەژیانی ئاسایی پراكتیك نەدەكرا، ئێستا ئیتر لەرێگەی ئۆنلاینەوە بەئاسانی هەم تیۆریزە دەكرێتەوە و هەم پراكتیك دەكرێ بەو كەسانەی كە وەكو چۆن كرم لە ژینگەیەكی پیس نەبێ ناژین، ئاوهاش چالاكەكانی ئۆنلاین ئەو تیۆرانە بە ئاسانی پراكتیك دەكەن و ژیانێكی نائاسایی دژە خۆیان قبوڵ كردووە, بۆیە بەدەر لە سرووشتی واقیعی ماتریاڵی، ژینگەی سۆسیال میدیاشیان پیس كردووە، وەكو چۆن ژینگەی ژیانی خۆیان پیس كردووە، كێشەكە ئەوەیە لێرە سۆسیال میدیا وەكو شاخ و هەڵەت و بەردەگا نییە پاكبكرێتەوە، بەڵكو تەعبیرە لەژینگەی كۆمەڵایەتی كە پاكبوونەوەی مەحاڵە، چونكە ئەو زمانەی بووە بەمۆدێلی قسەكردن و نووسین و شەری لەبری نەوەكانی تر، زمانێكی خۆڕسك نییە، بەڵكو زمانی نەوەكانی پێشووە و بەم نەوەیە دەكرێ.
ئەو چوارچێوەیەی كە دانراوە بۆ دوورخستنەوەی ئینسانی ئەم چەرخە لە ئینسانییەت و دوورخستنەوەیان لەبەها جوانەكانی بەشەرییەت و درووخستنەوەیان لە زانست و مەعریفە و كردنیان بە توتی میدیاكان، دەركەوتووە ئاسانترین كارە كە بەبێ هەوڵێكی قورس كە لەهەشتاكانی سەدەی رابردوو هێزە دژەكان، دژی یەكتر دەیانكرد، ئێستا هەر كەس لەماڵەوە بەهۆی تێكەڵ بوون بەو ژینگە و كەشوهەوا سیاسی و میدیاییە و بەو دژە مەعریفەیە و بەو دژە خودێتییە، بەنیازی چین و ئەم دۆخە بەرەو كوێ دەبەن، ئایا دەزانن ئەم جەنگە كۆتایی نابێت و كەسیش تێیدا سەركەوتوو نابێت؟. دەبێ بزانن هەموو كەس لەماڵی خۆیەوە ژینگەی خۆی و خەڵكیشی پیس كردووە بە قسەی نا ئاسایی و نالۆژیكی.
سەرەتای ئەم جەنگی خودێتیە لەدژی خود، لەوێوە دەستی پێكرد كە ئینسان بتوانێ مەعریفەی ساختە لە دژی خۆی بەكاربهێنێ، بەو مانایەی چۆن بتوانێ لەرێگەی رۆشنبیرییەكی ساختە و سەرزارەكی و سەتحییەوە خۆی سەرقاڵ بكات، چۆن بتوانَێ هەموو شتێكی خاوەن ئەرزش و بەها بێ بەها تێكەڵ بكات، چۆن بتوانَێ كاتەكانی خۆی بەكاتی دیكە ببەخشێت و بچێتە دۆخی بێ ئاگاییەوە، چۆن بتوانێ وەكو حوشتر مل سەری لەقوڕدا بچەقێنێ و وابزانێ كەسی تر نایبینێ، لەكاتێكدا ئۆنلاین نەك هەر كەس ناشارێتەوە، بەڵكو ئاسانتر لە ژیانی واقیعی شوێن و جێگەی هەموو بەشداربوان ئاشكرا دەكات، دواجار خودەكان لێرەوە تێدەگەن چ جەنگێكیان لەگەڵ خۆیاندا كردووە و كێ سەركەوتوو بووە.
ئێمە هەموو كاڵاین، بەڵێ كاڵاین لەو بازاڕەی كە بەدەستی خۆمان نییە ژینگەمان دەگۆڕن، بەدەستی خۆمان نییە وەكو كائینێكی پیس مامەڵەمان پێوە دەكەن، ساڵی 1820 (جۆرج بیركنز مارش) كە بەباوكی روحی مەزهەبی پاراستنی ژینگەیی ناسراوە، تێڕوانێكی خستە ڕووك ە جێگەی سەرنجە بۆ ئێستا، ئەو گوتی ئینسان كرێكارێكی كاریگەری دڵەڕاوكێییە، كاتێك توایەوە لەنێو سرووشتدا یان كۆچ دەكات، ئەم فەلسەفەیە بە مێشكێكی نەخۆشەوە تیۆریزە نەكراوە بۆ پێوانەیی گەرمی و ساردی و هەرەسهێنانی بایلۆژی، یان گرێبەستی زەمەنی بۆ ئەو كاتانەی ئینسان گەمەی تێدا دەكات و ئاگای لە ژینگەكە نییە چەند دژوارانە مامەڵە لەگەڵ تەمەنی دەكات، لەكاتێكدا ئاگای لەوە نییە لەچ وەهمێكدا ئەم ژیانەی بەواقیع زانیوە كە خۆی هێشتا كاڵایە.
ئێمە ئێستا نیوەی حاڵەتەكانمان لە بازارێكدایە كە پێی دەگوترێت (اسهلاك المحلی)، واتە بۆ بەبەكاربردنی نێوخۆییە، نیوەكەی دیكەمان رۆبۆتێكی خاوو خلیچكین و بەرهەممان نییە، ئەو قسانەی كە لەئۆنلاینەوە دەكرێ، ئەو دیاردانەی كە بەزۆر دەكرێت بە بەشێك لەنەریتی رۆژانەی گەنجەكان، ئەوەی خەڵك بەتەواوی كراوە بە كۆیلەی ئۆنلاین و شاشە و بەحیساب دڵخۆشكراون و سەرقاڵ كراون، قەیرانێكی دیكەی ئایندەییە كە ژینگەیەك درووست دەكەن، نەك هەر بۆخۆیان، بەڵكو داهاتووش دادەڕمێنن، ئەم هەوڵە یۆتۆبییە تەكنۆلۆژییە كە كۆمەڵگە لەئێستادا قبوڵی دەكات، لەبۆمبێكی تەوقیت كراو دەچێت، هەركاتێك پێویستی بەسعات سفر بوو، بەو نەوەیەدا دەتەقێتەوە كە بەهۆی ئۆنلاینەوە خۆی بۆ ژیانێكی دیكە ئامادە كردبوو، خۆی بۆ راپەرینێكی تر ئامادە كردبوو بەسەر ئەم دۆخەی ئێستا، بەڵام كاتێك ئاوڕ دەداتەوە، لەجەنگێكدایە كە خۆی بۆ ئامادە نەكردبوو، بۆیە وەكو نەوەكانی پێشوو چۆن بەناوی شۆڕش و هەڵوێستەوە ژیانی واقیعییان دۆڕاند، ئاوهاش ئەم نەوەیە بەوەهمی ئۆنلاینەوە ژیانی واقیع دەدۆڕێنێ. چونكە هیچ نەوەیەك لەسەدەكانی رابردوو تائێستا، بەبارتەقای ئەم نەوەیە بەكاری لاوەكی و بەمیدیا و دیاردەی ساختەوە سەرقاڵ نەكراوە، هیچ نەوەیەكی رابردوو بەقەد ئەم نەوەیە دوچاری سەختی ژیان و كەشوهەوی سۆسیۆلۆژی نائاسایی نەبۆتەوە، هیچ نەوەیەك بەقەد ئەم نەوەیە زەمەنی لەدەست نەچووە تاكو یادەوەری و چیرۆكی خۆی بنووسێتەوە، بۆیە هەرگیز ناتوانێ كارێكتەری شۆِشگێڕ یان دژە شۆڕش بێت.