لەگەڵ دروستکردنی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی 1921، عێراق کەوتە ژێر ئینتدابی بەریتانیا، هەر بە نەخشە وبەرنامەی بەریتانیا، کاربەدەستانی عێراق هەڵوێستێکی دوژمنکارانەی هەبوو بەرامبەر بە کورد و جوڵانەوەکەی، بە کۆمەک و پشتگیری تەواوی بەریتانیا.

سیاسەتی بەریتانیای ئەو سەردەمە هاندەر بوو بۆ دروست بونی ئاراستەیەکی شۆڤێنی لە ناو دەسەڵاتداران وکاربەدەستانی عێراق بۆ گۆڕینی باری دیموگراڤی باشوری کوردستان(ویلایەتی موسڵ)، وگەیشتن بە ئامانجی کەمکردنی ژمارە دانیشتوانی کورد ( کەرێژەیان ٦٥،٣٪ دانیشتوانی ویلایەتی موسڵ بووـ کێشەی ویلایەتی موسڵ ـ د. فاچل حسین)، وزیادکردنی ژمارەی دانیشتوانی عەرەب (کە رێژەیان ٢٠،٧٪ ی ویلایەتیەکە بوو لەو سەردەمە ـ ھەمان سەرچاوە)، بۆ ئەو مەبەستە، بەریتانیا وکاربەدەستانی عێراق قۆناغی یەکەمی سیاسەتی تەعریبیان لە سەردەمی مەلەکی بە بێ دەنگی دەستی پێکرد لە ناوچەکانی کەرکوک، دیالە، هەولێرو موێڵ.

لە سەردەمی کۆماریشدا، و بە دیاری کراوی، لە دوای کودەتای (8)ی شوباتی ساڵی (1963)، سیاسەتی ڕاگواستنی گەلی کورد، و بە عەرەبکردنی کوردستان، زۆر بە ئاشکراو بە فراوانی دەستی پێکرد، لەو ناوچانەی باسمان کرد.

لە دوای کودەتای (١٧) ی تەموزی ساڵی (١٩٦٨)، سیاسەتی پاکتاوکردنی کورد کرا بە بڕیار و یاسا لە عێراق، چونکە ئەو سیاسەتە هەر لە بنەڕەتدا بەشێک بوو لە پرۆگرامی فیکری حیزبی بەعس.

هەر لەبەر ئەوە، وبەپێی مێژووی سەد ساڵی ڕابردوو، بیری رەگەز پەرستی لەناو عەرەب بە گشتی، زۆر گەشەی کرد و بڵاوبوەوە، بە تایبەتی لە ماوەی (35) ساڵی حکومڕانی بەعسیەکان لە عێراق.

حکومەتەکانی دوای 2003 و(17) ساڵی ڕابردووش، نەک کۆتایی نەهێنا بە بیری نەتەوەپەرستی لە عێراق، بەڵکو لە سایەی سیستەمی نوێی حکومڕانی عێراقدا، بیری مەزهەب پەرستیش کارا بوەوە، کە ساڵانێکی زۆر بوو، بە ئاگرو ئاسن بێدەنگ و خەفە کرابوو، لەبەرئەوە شەڕو ململانێکانی نێوان لایەن و دەستە و گروپەکانی عەرەبی سوننە و شیعە بە توندی دەستی پێکرد.

هەڵگیرساندن و خۆشکردنی ئاگری شەڕی تایەفی و نەتەوەیی لە عێراق، زیانی گیانی، ئابوری، کۆمەڵایەتی و دەروونی زۆری لێ کەوتەوە، کە تا ئەمڕۆش ئەم شەڕە درێژەی هەیە لە عێراق.

لێرەدا، ئەوەمان بۆ ساغ دەبێتەوە، کە بیری تەسکی نەتەوەیی و مەزهەبی هەمیشە وەک هەڕەشەیەکی لەسەر پێ، سازو ئامادەیە بۆ سەر نەتەوەی کوردو خاکەکەی، و بۆ سەر ئاشتی کۆمەڵایەتی لە عێراق.

لە ڕوی سیاسیشەوە، ناکۆکی و ململانێکانی نێوان هەرێم و بەغدا لە ماوەی (16) ساڵی رابوردوو( لە رۆژی دەرچونی یاسای ئیدارەی دەوڵەتی عێڕاق بۆ قۆناغی گواستنەوە لە ساڵی 2004)، لەسەر مافە دەستوریەکانی کورد (مادەی 140، بودجەی ساڵانەی هەرێم، نەوت و غاز و پێشمەرگە)ە، ولێکەوتەکانی شەڕی داعش لە موسڵ، کەرکوک، دیالە و سەڵاحەددین) لە ساڵانی (2014-2015-2016-2017)، وپرسی ڕیفراندۆم لە ساڵی 2017، وکاردانەوەی توندی سەربازی حکومەتی فیدڕاڵی عێراق، بۆ سەر ناوچە کێشە لەسەرەکان و هەرێمی کوردستان، هەموو ئەمانە ئاماژەن، بۆ ئەوەی کە هێشتا لە عێراق، عەقڵیەتی هێز و خۆسەپاندن و داگیرکردن و فراوانخوازی زاڵە بەسەر مرۆڤی عێراق بە گشتی، و بواری تێگەیشتن و گفتوگۆش زۆر زۆر کەمەو لە داشکاندایە.

2- هەڕەشەکانی تورکیا بۆ سەر هەرێم

دەوڵەتی تورکیا لە سەرۆکی دەوڵەتەوە، تا دوا بەرپرسیان، بە ئاشکراو ڕاشکاوی، و بە بەرچاوی هەموو دونیاوە دەڵێن : ویلایەتی موێڵ ( پارێزگاکانی موێڵ، ھەولێر، کەرکووک، سلێمانی، دھۆک وھەڵەبجە ) بە بەشێک لە دەوڵەتی عوسمانی دەزانین. وخۆشیان بەمیراتگری دەوڵەتی عوسمانی دەزانن، کە بۆ ماوەی زیاتر لە چوارسەد ساڵ لەم ناوچەیە حاکم بوون. تورکیا لە ساڵی (1991)ەوە، ئامادەکاری دەکات بۆ جێبەجێکردنی ئەو پرۆژەیە، هەر بۆ ئەو مەبەستە، بە دەیان بنکەو سەربازگەی لە هەرێم و پارێزگای موێڵ دامەزراندووە، بە تازەترین چەک و تفاقی سەربازیەوە،... ڕاستە جاروبار ڕایدەگەیەنێت هاتنی ئەوان، بۆ سنوری پارێزگای هەولێر و دهۆک، و دانان و دامەزراندنی زیاتر لە (30) بنکەو سەربازگە بۆ ڕاوەدونانی گەریلاکانی پارتی کرێکارانی کوردستانە، بەڵام ڕاستیەکەی ئەوەیە، کە بەرپرسە باڵاکانی تورکیا ڕایدەگەیەنن.

بەڵێ لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو، تورکیا ڕێکەوتنی هەبوو لەگەڵ دەوڵەتی عێراق بۆ هاتنە ناوەوەی هێزەکانیان بە قوڵایی (30کم)، بۆ چاودێری و شەڕی هێزەکانی (پەکەکە)، بەڵام نەیانتوانیوە لەو سەردەمە بنکەو سەربازگە دابمەزرێنن. لەدوای ڕاپەڕینی ساڵی (1991)، و بە سوود وەرگرتن لە هاتنی هێزەکانی هاوپەیمانان بە سەرکردایەتی ئەمەریکا، تورکیاش بنکەو سەربازگەی خۆی دامەزراند لە سنوری پارێزگای دھۆک( من پێم وایە بەڕەزامەندی ئەمریکا بووە)، بەهۆی بوونی بۆشایی سەربازی و ئەمنی وکارگێڕی لە ناوچەکە.

لەسەردەمی دەوڵەتی عێراقی نوێشدا، تورکیا جاروبار ڕەزامەندی وەرگرتووە بۆ هاتنە ناوەوە، بەمەبەستی کاروچالاکی سەربازی کاتی لەدژی پەکەکە، بەڵام نەمزانیوە دەوڵەتی عێراق رێگای دابێت تورکیا بنکەو سەربازگە دابمەزرێنێت لە هەرێمی کوردستان وناوچەکانیتری عێراق.

جگە لە ئامادەکاری سەربازی، تورکیا لە ساڵی (٢٠١١)ەوە بەئاشکرا ھێزی چەکدار(ملیشیا) دروست دەکات لە ھێز ولایەنە ئیسلامیەکانی دونیا و ناوچەکە، بۆ ھێرش و پەلامار وشەڕ وململانێی خۆی لەگەڵ دوژمن ونەیارەکانیان لە سوریا، لیبیا، ئازربێجان،...

تورکیا چاوەڕێی هەلی تر و دۆخێکی نوێ دەکات، لە شەڕوفەوزاو بۆشایی سەربازی و کارگێری لە ناوچەکە، بۆ تەواو کردنی پرۆژەی داگیرکردنەوەی سنوری ویلایەتی موێڵ، ئەوەی جێگای سەرنجە دەسەڵاتدارانی سنوری پارێزگای (دهۆک و هەولێر)، بێدەنگی تەواویان هەڵبژاردووە لەم پرسە، بەڵام هەندێک جاریش بیانوی بوونی پەکەکە ئەهێننەوە لەو سنورە، و هەروەها مەترسی و نیگەرانی خۆشیان ڕادەگەیەنن لە دەست تێوەردانی پەکەکە لە کاروباری حکومڕانی لەو ناوچەیە، بۆ هاتنە ناوەوەی سوپای تورکیا.

ئەمانەی لە سەرەوەش باسکرا ھەمووی بەڵگەی زیندوون، کە بیری داگیرکردن و فراوانخوازی لای تورکەکان زۆر زیندوو وبەهێز لەسەر پێیە ھەمیشە.

پەیوەندی ئابوری وئەمنی وسیاسیی ئەمڕۆی دەسەڵاتدارانی ھەرێم لە گەڵ دەوڵەتانی ناوچەکە، نارۆشنی زۆری تێدایە، وزیاتر لە بابەتێکی لێدەخوێندرێتەوە... کە هیوادارین بەسوود و قازانجی میللەتەکەمان کۆتایی بێت.

کۆماری ئیسلامی ئێران خۆی بە میراتگرەوەی ئیمپراتۆریەتەکانی (میدیا، فارس، ساسان)و سەدەکانی پێش زاین و دواتر دەزانێت. سنوری دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتەکانی ئەو سەردەمەش پێک دەهات لە هەموو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەشی هەرە زۆری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە. بەشێک لەبەرپرسانی باڵای کۆماری ئیسلامی ئێران، بەڕاشکاوی و شانازیەوە ئەوەیان ڕاگەیاندوە، کە ئیمپراتۆریەتەکانی پێش زاین، بە سەدان ساڵ، و بە تەنیا حوکمی گەلانی ئەو سنورە پان و بەرینەیان کردوە، کە ئێستا بە دەیان دەوڵەت حوکم دەکرێت و ئیدارە ئەدرێت.

کۆماری ئیسلامی ئێران پەیوەندی فەرمی و دبلۆماسی لەگەڵ زۆربەی هەرە زۆری دەوڵەتانی ئەو سنورە هەیە، و بە شێوازی جیاوازو جۆراو جۆر پەیوەندی سیاسی و ڕۆشنبیریشی لەگەڵ گەلانی ئەو دەوڵەتانە هەیە.

کۆماری ئیسلامی ئێران ئامادەکاری زۆری کردوە، بۆ ئەوەی شوێن دەستی دیار بێت لە سیاسەت و فەرهەنگی ئەو وڵاتانەی کە ڕێژەیەکی دیاری دانیشتوانەکەی شیعە مەزهەبن، و بۆ ئەو مەبەستە دەیان ڕێکخراوی مەدەنی و یەکەی سەربازیان دروست کردووە.

پەیوەندی کۆماری ئیسلامی ئێران لەگەڵ عێراق، بە هەرێمی کوردستانیشەوە پەیوەندیەکی مێژوویی، سیاسی، ئابوری، کۆمەڵایەتی، ڕۆشنبیری، و تا رادەیەک تایبەتمەندی خۆی هەیە، لەبەر ئەم هۆکارانە؛

- سنورێکی دوور و درێژیان لەنێواندا هەیە کە نزیکی (1500کم) دەبێت.

- ئەم سنورە دوورو درێژە بوە هۆی ئەوەی پەیوەندیەکی ئابوری بەهێز دروست بێت لە نێوان هەردوولا لە حەڤدە ساڵی رابردوو.

- گەشتوگوزاری ئاینی لە نێوان هەردوولادا، بە تایبەت لە ئێرانەوە بۆ نەجەف و کەربەلاو بەغداو سامەڕا...

- پەیوەندیەکی مێژوویی مەزهەبی بەهێز هەردوولا دەبەستێتەوە بە یەکەوە.

- پەیوەندیەکی سیاسی بەهێز هەیە لە نێوان هێزو لایەنە شیعەکانی عێراق لەگەڵ کۆماری ئیسلامی ئێران، لانیکەم تەمەنی(٤٠) ساڵ دەبێت.

- هەروەها ئێرانیەکان پەیوەندیەکی باش و بە‌هێزیان هەیە لەگەڵ زۆربەی هێزو لایەنە کوردستانیەکانی عێراق، لەگەڵ ئەوەشدا ئێران زۆر بە ھەستیاریەوە مامەڵە لەگەڵ ھەرێم ولایەنە سیاسیەکان دەکات، لانیکەم لە بەر دوو ھۆی زەق؛ یەکەمیان ئەوەیە ئێران خۆی کێشەی کوردی ھەیە لەکوردستانی ئێران، دوەوەمیشیان ئەوەیە بەشێک لە لایەنەکانی ئۆپۆزسێونی ئێران( لایەنەکانی رۆژھەڵات کوردستان ) لەھەرێمی کوردستانن.

- ئەو تایبەتمەندیانەی سەرەوە، بووە هۆی دروستبوونی پەیوەندی کۆمەڵایەتی و خزمایەتی، بەهۆی سروشتی هاوبەشی مەزهەبی و نەتەوەیی ھەردوولا.

ئەنجام: ئەم هۆکارانە وایکردووە کە کۆماری ئیسلامی ئێران ڕۆڵ ودەستێکی دیاری هەبێت لە مەیدانی سیاسی و بڕیاری سیاسی لە عێراق و هەرێمی کوردستان، بەهۆی ڕۆڵی دیاری خۆیان، و ڕۆڵی ئەو ڕێکخراوە سەربازی و مەدەنیانەی کە دروستیان کردوە لە عێراق.

باڵا دەستی ئێران لە عێراق و هەرێم، بێ مەترسی و هەڕەشە نابێت لەسەر داواکانی گەلی کوردستان، لەمافی چارەی خۆنوسین، چونکە خواست و ئامانجەکانی دووری میللەتی کورد، هەرگیز یەک ناگرێتەوە لەگەڵ سیاسەتی ئەمڕۆی کۆماری ئیسلامی ئێران لەسەر پرسی کورد، نزیکترین بەڵگەش ھەڵوێستی توندی کۆماری ئیسلامی ئێران بوو لە دژی ریفراندۆم.