ساڵانێكی زۆرە هەمووان مەستی خوێندنەوەی بەرهەمە ئەدەبیەكانی ئەوین، ئەوێك كە دەمانباتەوە ناو ناخی خۆمان و دەمانخاتە بەردەم پرسیارە شەرمنەكانی خودەوە، ڕۆژێك بەدەم چاخواردنەوە، لە یەكێك لە كافێكان لەگەڵ (شێرزاد حەسەن) كەوتینە گفتوگۆی ئەدەبی كە سەرەنجام ئەم دیدارەی لێكەوتەوە

شێرزاد حەسەن: ئەدەب و ژیان دووانەی یەک سکن، بە شێوەیەکی ئۆرگانیکی پەیوەستن بە یەکەوە، من ناتوانم مەزەندەی زیندەگی خۆم بکەم لە دەرەوەی دونیای هونەر و ئەدەبدا، رێک وەک ئەوە وایە بە من بڵێیت کە وەک تەنێکی ئادەمییانە پەیوەندی نێوان گۆشت و ئێسقانەکانم چیییە؟ کە دیارە بۆ من وەها ئاوێتەن کە من بۆم لێکدی جیا ناکرێنەوە، گەر وا نەبێت..ئیدی من نابم و نیم. بۆ من نەنکم یەکەمین سەرچاوە یەکە حەز بە داستان و ئەفسانە و هەقایەتی کۆن بکەم، لە پاڵ سەرسامیم بە "رادیۆی کرماشان" کە تاکە دەروازەیەک بوو بۆ من کە شەوانە بە زنجیرە چیرۆکەکانی ئاشنا دەبووم کە خەیاڵی منی ئاگر دەدا، دیارە لەتەک دەنگی زوڵاڵی "شوکرڵلای بابان" کە شیعری کلاسیک و نیوکلاسیک و تازەی دەخوێندەوە، دەکرێت بڵیم وەک سێ سەرچاوە سادە بوون، بەلام بۆ من بوون بە هۆی گەشەکردنی چێژی ئەدەبی، بەڵام گۆڕانکاری سەرەکی لە ژیانی مندا ئە کاتە بوو كە لە پێچێکی ژیانمدا و لە تەمەنی دە سالیدا دایكم دەمبات بۆ مزگەوتێك و لای "مەلا حەسەن" ناوێک، لە گەڕەكی (كوران/هەولێر) بۆ ئەوەی لە ئایندەدا پیاوێكی چاكەكار و جوامێرم لێدەربچێت، دایکم دەیخواست لە باوكم نەچم کە پۆلیسێكی قومارچی و بێباک بوو وەک باوک و مێرد، دیارە بۆ ماوی سی (٣٠) ساڵ سەرگەرمی قومار بوو. دوا جار من  توانیم لە ماوەی دوو ساڵدا قورئان "خەتم" بکەم کە ئیدی زمانی عەرەبی دەبێتە سەرچاوەیەک کە من دوای چوار سالێک بایی ئەوەندە کتێبی دینی و غەیرە دینیش بخوێنمەوە، ئیدی بتوانم خۆم لە قەرەی هەندێک کتێبی فیکر و ئاییناسی و بگرە ئەدەبیات: رۆمان و چیرۆک و شانۆگەری و شیعریش بخوێنمەوە، دیارە سینەماش بۆ من هەمدیس سەرچاوەیەکی سەنگین بوو بۆ تێگەیشتنم لە جیهانێک کە هەموو شتێکی بۆ منی کەودەن نوێ بوو. سەرەتا بە نامیلکەی سادە دەستم پێکرد و دوای ساڵانێک توانیم پەرە بە تواناکانی خۆم بدەم، لە دوا ساڵی قۆناغی ئامادەییدا ئاشنا دەبم بە سۆفی و عاریف و فەیلەسووفە ئیسلامییەکان، بە تایبەتی (فارابی و کندی و غەزالی و ئیبن حەزم و رازی) و لە هەموویان کاریگەرتر "ئیبن روشد" کە راشناڵ/ عەقڵانی بوو، من بەختم هەبوو کە عاریفە گەورەکانی ناو فیکری ئیسلامی هاوڕێ لە تەک فەیلەسووفەکانی ئیسلامیم ناسی کە دەمبەنەوە سەر فیکر و خوێندنەوەی ژمارەیەک لە فەیلەسووفانی "یۆنان"ی، هاوکات ئاشنا دەبم بە فەیلەسووفانی رۆژئاواش، ئەوەش بووە سەرچاوەیەک بۆ بیركردنەوە و تێڕامان. واتا كە قورئان دەخوێنم بایی ئەوەندە فێری عەرەبی دەبم کە پێی بخوێنمەوە، ئەوەش وای کرد دوورەپەرێز بم کە لە غەیری قوتابخانە و دەرس و دەور و موتاڵای فیکر و ئەدەبیات خۆم بە هیچ شتێکی دیکەوە سەرقاڵ نەکەم، دیارە لەو سەردەمەدا خوێندن لە قۆناغی سەرەتایی بە کوردی بووە، بەڵام لە قۆناغی ناوەندی و ئامادەییدا هەر هەموو وانەکان بە عەرەبی دەوترانەوە، كە دیارە لە سەرەتای سەدەی بیستەوە ئینگلیز سیستمی پەروەردەی تازە دەیهێنێت كە بە بڕوای من كۆكتێلێكە لە رۆح و رەوشتی دەرەبەگی  و میلیتاری/ سەربازی پێکەوە، بۆ من لە تەک "حوجرە"دا،  قوتابخانەش سەرچاوەیەکی دیکە بۆ هۆشیاری و زانست و زانیاری سەبارەت بە ناسینی خۆم و مرۆڤ و ژینگەی دەوروبەر. من مێژووی فتوحات و غەزەواتی عەرەبی و ئیسلامیم لە وانەی مێژوودا دەخوێندەوە کە ئەوسا بڕوام وابوو کە جەنگاوەرانی بیانان-نشین بە ناوی خوداوە ئایینێکی تازەیان بۆ ئێمە هیناوە کە رزگاری کردووین لە ئاگرپەرستی، زۆریش ئاسوودە بووم، بەڵام لە قۆناغی زانکۆدا کە دەبمە خوێندکاری کۆلێژ لە  بەشی "زمان و ئەدەبی ئینگلیزی' وەردەگیرێم، ئیدی دەستەڵێ‌تم بەسەر دوو زماندا دەشکێت، سەرباری زمانی دایک، کە پتر خوو دەدەمە فیکر و فەلسەفەی رۆژئاوایی کە فێری گومان و پرسیارم دەکەن، لە دوا ساڵی زانکۆدا دەگەمە ئەو بڕاویەی کە ئێمەی کورد لەلایەن عەرەبەوە، بەڵام بە ناوی یەزدانەوە داگیر کراوین وەكو (خاك و خەڵك).

یەكێك لەو شتانەی كە من لەو كاتەدا دەمخوێندەوە بە سۆزێکی گەرمەوە فیکری مارکسی لەتەک فەلەسەفەی "بونگەرایی" لە رێگەی خودی "ژان پۆل سارتەر"ەوە کە گومان و پرسیاری سەرەخۆرەم دەبێت، دیارە لەتەک "مارکس" منیان کرد بە خانەی گومان و پرسیاری قورستر. كەواتە دەمەوێت بڵێم: ڕامان و بە دواداچوونم بۆ كۆمەڵیك فەیلەسوفی رۆژهەڵاتی و رۆژئاوا منیان تووشی پرسیارگەلێک کرد کە ئایین و کارمەندکانی لە منیان قەدەغە كردبوو، هەر خودی ئەو گومان و پرسیارانە هانم دەدەن بە قووڵی حەزم بە شیکاری و تەتەڵەکردن و دۆزینەوەی ماناکانی ئەو میراتە بێت کە پتر لە سێزدە سەدە بوو من و نەتەوەکەمی گەمارۆ دابوو کە مەبەستم کۆی میراتی فیکری ئیسلامییە، کە دیارە بڕواشم بەوە هێنا وەک "مارکس" واتەنی: هەموو رەخنەیەک بەتاڵە، گەر لە رەخنەکردنی ئایینەوە دەست پێنەکات. ئەگەر باس لە ئەدەبیات بكەین کە لە سەردەمە دێرینەکاندا و بگرە بەر لە مێژوو زارەكی بووە نەک تۆماركراو. ڕەنگە تەمەنی ئەو زارەكییە من نەیزانم، بەڵام لەو كاتەوەی مرۆڤ فامی كردۆتەوە و زمانی پژاوە و فێری قسە بووە، حەزی بە  داستانبێژیی بووە. واتا ئەدەبیات بەشە زۆرەكەی نادیارە كە فریا نەكەوتووین تۆماری بكەین. ئەدەبیات بەر لە هەرشتێك ئەفسانە و بەیت و بالۆرە و داستان ‌و شیعری زارەكیی بووە. 

کەواتە بێجگە لە كتێبی قوتابخانە، یەكەمین كتێب، كە دەیگرمە باوەشم قورئان بووە کە دوچاری تێڕامان و بیرکردنەوەم دەکات، لە پاڵ گومان و پرسیاری خنکاو لە مێشکی تازە گەییوی مندا، وەک سەرەتا من پتر كەوتمە ژێر كاریگەریی زمانی عەرەبی، چونكە زمانی قورئان بوو کە پیرۆزی بەسەردا دەبڕیت مادامەكی لە ئاسمانەوە هاتووە، کە دواتر من دەگەمە ئەو بڕوایەی کە مێژووکردەیە. سەرەتای ئەزموونی نووسینی دەقە ئەدەبییەکانم بە زمانی عەرەبی بوون کە بیرمە تەمەنم لە دوازدە یان سیازدە ساڵان سەرووتر نەبووە کە بە ڕێكەوت لە ماڵی مەلایەكی نیمچە ماركسی،  کە دراوسێ بووین و ناوی (مەلا هەمزە) بوو کە ئەوسا هەزار و یەك شەوەی دەخوێندەوە، ڕۆمانێكی (ئەمیل زۆلا) دەدۆزمەوە، بەرگەكەی سەرنجم ڕادەكێشێت کە كچێكی ملوانكە لە مل بەرگەکەی نەخشین کردبوو، نوسرابوو (الفریسە/ واتا: نێچیر( 

دیارە هەر "مەلا هەمزە" وایكرد من ئاشنا بم بە  (هەزار و یەك شەوە) کە دواتر نوقمم دەکات لە فانتازیا و خەیاڵی زێدە ئازاد. دواتر لە رێگەی ئاشنابوونم بە نووسەرانی کێشوەرەکانی دیکە کە کاریگەری "هەزار و یەک شەوە" بەسەر زۆربەی نووسەرانی ئاوروپا-ەوە هەست پێدەکرێت: نموونەی "لویس بۆرخس".

بۆیە من لەپاڵ قورئان-دا، كە زمان و هێز و دەسەڵاتم بەسەر عەرەبی -دا دەشكێت. پەیتا پەیتا فێری خوێندنەوە دەبم، رێکەوتێک بووەتە هۆکار کە من دواتر ببم بە مۆرانەی کتێبان، ئیدی وای لێدێت کە من لە قۆناغێکی درەنگتردا کە دەبم بە مامۆستا چەند کۆرسێک سەبارەت بە سایکۆلۆژیا دەخوێنم کە کۆمەکم دەکات من پتر بایەخم بۆ ناسینی خۆم و خەڵکی دەوروبەرم هەبێت.. زیاتر گڕم دەدات خۆم و دونیا و ژینگەی دەوری خۆم بناسم کە دەبێت بە سەرچاوەیەک بۆ دەوڵەمەندکردنی ئەدەبیاتی من کە رەهەندێکی رەوانی و دەروونی تێدەکەوێت. 

شێرزاد حەسەن: لەو ڕۆژگارەی كە من باڵق دەبم، سەرەتای شەستەکان،  چەپگەرایی لە كوردستاندا  باوی بوو  کە ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی هاوسۆزی ئەو تەوژمە بوون، لەسەر ئاستی چینایەتی خەڵکانی بەشمەینەت ئەو بزاف و رەوتەتیان بە فریادرەسی خۆیان دەزانی، هەتا گەر بە شێوەیەکی رێکخراوەیش نەبووبێت کە لە دەوری "حیزنی شیوعی" کۆ دەبوونەوە، ئەدەبیاتی مارکسی و بگرە وێژە و بەرهەمی ئەدەبی هەر دوو قۆناغی "رووسی" و "سۆڤییەتی" زێدە بەربڵاوبوو کە بە نرخێکی هەرزان دەست دەکەوتن، من سەر بە خانەوادەیەکی هەژار بووم کە نەمدەتوانی کتێبان بکڕم. گەڕەکەکەی ئێمەش بێجگە لە کتێبی ناو مزگەوتەکان کتێبی دیکەی تێدا نەبوو، گەر هەشبووبێت دیوانی شیعری کلاسیکی و نامیلکەکانی وەک خورشید و خاوەر، شیرین و فەرهاد، ئەمیر ئەرسەلان، شێخی سەنعان) هەبوون، دیارە "مەلا هەمزە" تاکە کەسێک بوو کە من ئاشنای بم و ئەدەبیاتی مارکسی بخوێنێتەوە. بۆیە بەلامەوە سەیر نەبوو کە "مەلا هەمزە" (ئەمیل زۆلا) بناسێت‌؟ چونكە چەپلەرەکان و شیوعییەکان عاشقی ئەو ڕۆماننووسە بوون، بگرە ژمارەیەکیان ناوی كچەكانیان ناو دەنێن (نینا) کە ناوی یەکێک لە رۆمانەکانییەتی. من لە تەمەنێکی زۆرکاڵدا لە دەفتەرێکدا خەیاڵ و ختوورەی خۆم دەنووسییەوە، هەندێکجار خولیام ئەوە بوو کە شەڕەکانی دایک و باوکم بنووسمەوە کە گۆبەندەکەی پەیوەست بوو بە قومارکردن و دۆڕاندن. ئەو كاتە كەس نەبوو گوێم لێبگرێت و قسەی بۆ بكەم، كەس نەبوو قەهری خۆمی لەلا هەڵبڕێژم، ئەوەی راستی بێت کە من بۆ خۆم ناچار بووم کە ئیدی وەک نۆبەرەی ماڵ، لە پاڵ خوێندنی مەکتەب بیر لە پەیداکردنی پارە بکەمەوە بۆ راستکردنەوەی باری ناهەمواری خۆم و خانەوادەکەم کە دیارە ئەوەیان ئەزموونێکی دەوڵەمەندتری پێبەخشیم.

  بە واتا من بووم بە سۆزداری چەپلەرەکان کە کەوتمە ناو تۆڕێک لە رەنجدەر و خەڵکانی ماندوو بەدەست زیندەگی قورسەوە، هاوکات قووڵبوونەوەم لە دونیای فیکر و فەلسەفە و ئەدەبیات: رۆمان و چیرۆک و شانۆگەری و شیعر و سایکۆلۆژیا...هتد. بەڵام لەو ڕۆژگارە (ژان پۆل سارتەر)، لەوكاتەدا سێبەرێك بوو بەسەر سەری هەموومانەوە، "مارکس"یش لەولاوە. ئیدی من کەوتمە نێوان دوو بەرداشەوە: ئایین بە قۆرغکردنی هەقیقەت بۆ خۆی، جێگیربوون لە ناو یەقینگەرایی و بانگەشکردنی بۆ چەشنێک لە یوتۆپیا کە بە کورتی من بۆ چەندین ساڵ سەرم هەڵدەبڕی بۆ ئاسمان و رۆحی "ئایدیالیزم" منی دوور خستبۆوە، کە سەیری بەر پییەکانی خۆم بکەم و ژیان بە دیوە رۆشن و هەم تاریکەکەی ببینم، هەڵبەتە دەکرێت قەرزارباری خۆم بۆ هەموو ئەو میرات فیکرییە بگێڕمەوە کە منیان خستە سەر رێگای هەموو ئەو بیریار و دانا و زانایانەی کە "ماتریالیزم"یان پێناساندم کە ئیدی سەدەها دەرگایان بۆ من کردەوە بۆ ئەوەی بپرسم و نەترسم، گومان بکەم و نەسرەوەم، کە زانکۆم تەواو کرد من ببووم بە خاوەن هێزێکی عەقڵی کە بۆ هەمیشە خۆم لە خورافاتی ئایین و سیاسەت رزگار بکەم، چونکە هەر ئەو کات هەستێکم لە لا دروست بوو کە دوو کایە هەن دۆگما بەرهەم دێن کە سەرەتا بۆ من ئایین بوو، کەمێک درەنگتر سیاسەت بوو، بە تایبەتی کە بە دزییەوە و بە قاچاغ لە تەک ژمارەیەک لە دۆستان بە دزییەوە ئەو کتێبانەمان دەخوێندەوە کە درۆی یوتۆپیا لە یەکێتی شۆرەوەی بۆ ئێمە بسەلمێنێت، جۆرێک بوو لە یەقینگەرایی دینی، دیارە ئەوەش وایکرد کە میراتی فیکری خودی مارکس قووڵتر دەور بکەینەوە کە ئاخۆ شکستی شۆرشی ئۆکتۆبەر دەکەوێتە ئەستۆی مارکس یان ئەوانەی کە خۆیان بە خەونهێنی کۆمۆنیزم دەزانی، بۆ من خۆشی لەوەدابوو کە هەموو ژیانم بوو بە پرسیار و گومانکردن لە هەر هەموو ئایدیۆلۆژیای سەرزەمینی و هەم ئاسمانی، بە راستی پتر لە هەر سەرچاوەیەک بۆ من کە منی گۆڕی خودی ئەدەبیات بوو، کە بڕوای بە پیرۆزی و یوتۆپیا و رەهاگەری و تاک-هەقیقەتی نەبوو، هیچ گومانی تێدا نییە کە "ژان پۆل سارتەر" و هاوژینەکەی "سیمۆن دی بۆڤوار" دوو سەرچاوە بوون کە وایان کرد رێز لە خودگەرایی خۆمان بگرین و نەچینە ناو مێگەلگەرایی بە مانای ئەوەی رێز لە سەربەستی و هەڵبژاردنەکانی خۆمان بگرین، بە واتا تاکگەرایی ئاوازێکی خۆش بوو بۆ ئێمەی گەنج کە کەڵکەڵەی یاخیگەری سەرمەستی کردبووین. "سیمۆن دی بۆڤوار"  پتر منی ئاشنا کرد بە چەوساندنەوەی رەگەزی مێینە بە درێژایی مێژوو، بەڵکو بۆ من شتێکی تازە بوو کە  بزانم یەکەمین چەوساندنەوەی چینایەتی و بگرە توخمگەرایی دەرهەق بە ژنان بووە لە مێژوودا. کەواتە وجوودییەت یان بوونگەرایی بۆ خۆی كڕینەوەی "زات / خودگەرایی" ئێمە بوو. من نەمدەزانی لە ناو دۆخێکی مێگەلگەرایی دەژیم، هەر ئەوسا کەوتینە گومانکردن لە پیرۆزی خانەوادە وەک دەزگایەکی چەوسێنەر بەرامبەر بە نەوەی تازە. دیارە مرۆڤایەتی هەم لە رۆژئاوا و هەم لە  رۆژهەڵات بە درێژایی هەزارەها ساڵ بە قۆناغی مێگەلگەرایی تێپەڕیوە، من گومانم هەیە تا هەنووکە (فەردانییەت / تاكڕەویی یان تاکگەرایی) لای ئێمە چەکەرەی کردبێت. هەر هەمان ترس و گومان لەوەی من نەبم بە گیاندارێکی ملکەچ دەنێو ئەو رۆحی ئەو "گاڕانیزم"ە، ئامادە نەبووم ببم بە ئەندام لە هیچ حیزبێکدا کە لای من ئالتەرناتیڤی باوکێکە کە کاری خەساندنی نەوەکانی خۆیەتی، باوکێک لە فۆرمی دەزگایەکی زەبەللاحدا کە وامان لێدەکات بێهێزی خۆمان بشارینەوە لەژێر چەتری هێزێکدا کە ناوی حیزبە یان بگرە ئایین و مەزهەبە. دەبوو من عەقڵێكی نەسرەوتم هەبێت، ئەوەش بێ کۆشش و رەنجی زۆر و خوێندنەوەی کتێبە هارەکان ئاسان نەبوو. ئیدی من گەیشتمە دۆخێک کە میتافیزیك تەڵاق بدەم بەو مانایەی کە نەدەکرا عەقڵی خۆم دابخەم و سەر بە گروپ و رۆحی دەستەجەمعی ببم. ئیدی چیتر سەر هەڵنەبڕم بۆ ئاسمان و هەر هەموو گرفت و كێشەكانم لە سەرزەمین فەرامۆش بکەم.  لە نێوان هەر دوو بەرداشی "ئایدیالیزم" و "ماتریالیزم"  لە دۆخێکی ناجێگیر بووم تا ماوەی دوازدە ساڵان، لەو كاتەدا من ڕێك لەو دۆخە سەیرەدا بووم کە  سەرم لەناو دەمی شێرێکدا بێت، هەر دوو لاقیشم لەناو دەمی پڵنگێک، هەردووكیان لە نێوان خۆیاندا ڕامبكێشن بیانەوێت بمخۆن. بەڵام من تەقەلام دەدا هیچیان نەمخۆن. كاتێكیش گومان لە میتافیزیك دەكەم و بە ئاشکرا گوزارشتی لێدەکەم، لە لایەن دۆست و  ئاشنا و رۆشناوە بەر نەفرەتێكی گەورە دەكەوم. تائێستاش ئەو نەفرەتە هەر بە دوامەوەیە و بەردەوامە. هاوکاتیش من لە رێگەی چەوساندننەوەی نووسەرانی سۆڤییەتەوە تێگەێستم کە "دۆگما"ی ئایین و سیاسەت کە دەگەن بە بنبەست دووانەی یەک سکن، بە تایبەتی لەو قۆناغەی کە "ستالین" وەک دکتاتۆرێک دەکەوێتە ناو پاکتاوکردنی نەیارەکانی کە ژمارەیەکی زۆر لە نووسەران و هونەرمەندانی  گرتەوە. 

سیاسەت و ئایین لەم كۆمەڵگایەی ئێمەدا بەردەوام وەڵامی ئامادەی هەیە بۆ هەموو پرسیارێك. بە پێچەوانەوەی ئەدەبەوە کە بە هیچ وەڵامێك قایل و ئاسوودە نییە، ئەدەبیات دژی پیرۆزی و رەهاگەری و یۆتۆپیایە. ئەوە ئەدەب بوو کە منی ساغ کردەوە کە مکوڕ و رژدبم لەسەر داماڵینی پیرۆزی لە هەموو شتێک کە ببێت بە بیانووی تەڵاقدانی ئاوەز و عەقڵ. بە واتا من زانیم ڕێگای دۆزەخ بەرەو كوێ دەمبات، من خەونی گەیشتنم نییە بە بەهەشت: نە لەسەر زەمین و نە لە ئاسمان، بەڵكو پرسیاری من لەوەدا چڕ بۆتەوە کە ئەو دۆزەخە بۆچی هەیە؟

شێرزاد حەسەن: من بە ختم هەبوو كە هەر لە سەرەتاوە بە ئەدەبیاتی رۆژئاوا ئاشنا دەبم کە ئەدەبێکی سەنگینە بە خودگەرایی و ئاوڕدانەوە لە کەسە تەنیا و نامۆکان،  بە تایبەتی چیرۆکی کورت، من زۆر هاوڕام لەگەڵ ئەو دیدگایەی "میلان کودێرا" کە دەڵێت، "ئەدەبی داستانئامێز ستایشکردنی بەزینە."  بەو مانایەی کە  بۆ هەمیشە مرۆڤ گیرۆدەیە و شکست و نوچدان چاوەڕوانی دەکات. ئەو كاتەی كە (بۆرس باسترناك) شاربەدەر دەکرێت کە هەموو تاوانەکەی ئەوە بووە رێزی لە خودگەرایی و تاکگەرایی دەگرت، دیارە هەر هەمان چارەنووسی  "سۆلجنستین" و سەدەها نووسەری دیکەشی گیرۆدە کرد. ئەوكاتەی من وەک گەنجێک خولیای ئەدەبیات بووم  "شۆڕشی قوتابیان"  وەک بەرجەستەی خودگەرایی و یاخیگەری لە جۆش و خرۆشدابوو کە تیایدا نووسەران و شاعیران و هونەرمەندان رۆلیان هەبوو لە گڕدانی ئەوە بزاف و جمبوشەدا، کە کاریگەری لەسەر من و نەوەی من هەبوو، بە تایبەتی ئەوانەی بە ئەدەبیات و فەرهەنگی رۆژئاوایی ئاشنا بوون. خودی ئەو شۆرشە گومانکردن بوو لە پیرۆزی باوکەکان، خودی خەیاڵی شاعیرانەش ببووە رابەری ئەو شۆرشەی کە بانگەشەی تازەگەری دەکرد کە دیارە شادروشمیان ئەوە بوو: (بەڵێ بۆ خۆشەویستی و نەخێر بۆ جەنگ) کە ئاماژە بوو بە دوو جەنگی یەکەم و  دووەمی جیهانی و سەرتاپاگیر لە سەدەی بیستەمدا. هەڵبەتە بوونیشم لە بەشی زمان و ئەدەبیاتی ئینگلیزی بە تەواوی ئاسۆکانی روانینی منی فروانتر کرد، لە کۆلێژی ئەدەبیاتدا کۆمەڵیک مامۆستا و پرۆفیسۆری ناوداری عیراقی  وایان کرد قووڵتر لە نێو ئەو زەریای فیکر و ئەدەبیاتی ئینگلیزی مەلە بکەم. مانەوەی من لە بەغدا بۆ خۆی سەرمایەیەکی گەورە بوو کە باشترین فیلم و شانۆگەری و پیشانگای هونەری شێوەکاری و جۆرەها چالاکی فەرهەنگی کە بە تەواوی جیهانی منی ئاوەدان کردبۆوە. دوا جار نووسین بۆ خۆی کردەیەکی خودگەرایە و ئاراستەی خودێکی دیکە دەکرێت، جوانی ئەدەب لەوەدایە  کە بە هەموو خودگەرایی خۆیەوە دژی رۆحی نارسیزمە کە بە خۆپەرستی بگات، هاوکات رۆح و زیهنییەتێکی رەخنەگرانەمان پێدەبەخشێت. بە رای من گەڕانەوە بۆ خودگەرایی گەڕانەوەیە بۆ مرۆڤبوونی خۆت و ئەوانیدیکەش.