لە جێیەكدا ئەدەب دەبێتە ئاوێنەیەك بۆ بینینی خۆمان، ئەو ئاوێنەیەی هیچ ڕەحمێكمان پێناكات و دەست دەخاتە سەر هەموو كاڵوكرچی و برین و ناتەواوییەكانمان، پەلكێشمان بۆ شوێنگەلێكی ناوەوەی خۆمان كە بیرمانچوونەتەوە، وێنەیەكی ڕاستەقینەی خۆمانمان نیشان دەدات كە لای خۆمان پەنهانە، یان خۆمان لێ نەبانكردووە، بەو ئومێدەی بیرچووبێتەوە.

ڕۆمانی (دەریاس و لاشەكان) بۆ زۆرینەی كۆمەڵگای كوردی ئەو ئاوێنە بێڕەحمەیە كە حەقیقەتی زۆرینە دەخاتەڕوو، بەبێ ئارایشتكردن و فریودان، بەبێ خاترگرتن و لەبەرچاوگرتنی هەر بارودۆخێك، كە لە ڕاستیشدا ئەمە ئیشی هەر ئەدەبێكی ڕاستەقینەیە، كە بیەوێت ڕاستەخۆ لەگەڵ خوێنەردا پەیوەندی ببەستێت و بەرچاوی بخات كە لە چ ژیانێكدا دەژی؟ ئەم ڕۆمانەش بۆ خوێنەرەكانی ئەو كارە دەكات و لە قوڵایی خۆیانەوە پێیان دەڵێت: لە چ زەلكاوێكدا خەون بە هاتنی فریادڕەسەوە دەبینن؟ فریاڕەسێك كە هەرگیز نایەت و تەنانەت ئەگەری هەیە بوونیشی نەبێت!

مرۆڤی ڕۆژهەڵاتی بەوپێیەی خاوەن ڕۆحێكی بارگاوییە بە ئایین ئەمە وایكردووە  كە نەتوانێت خاوەن ڕۆحێكی باڵابێت، بەڵكو ڕەگوڕیشەی هەموو بیركردنەوەكانی دەگەڕێتەوە بۆ ناو ئەفسانە و چیرۆكە خورافییەكانی ئایین، بۆیە بەردەوام وەهم ڕووبەرێكی زۆر لە كیانی پێكدەهێنێت، بیرۆكەی ڕزگاركەریش لەلای ئەم مرۆڤە هەمان ئەو بیركەیەیە كە ئایینەكان هەریەكەو بەجۆرێك بانگەشەی بۆ دەكەن، لەم ڕۆمانەدا (بەختیار عەلی) ئەو ڕووبەرە فراوانە لە خورافە و وەهممان زیاتر نیشاندەدات و باشتر پێمان دەڵێت: سەیركە لە چ خەیاڵپڵاوییەكدا نوقمبووین و خەونەكانمان چەند نێوانێكی زۆریان لەگەڵ ڕاستیدا هەیە؟

لە كاتی خوێندنەوەی ڕۆمانی (دەریاس و لاشەكان)دا مرۆڤی شوێنكەوتەی خواوەندەكانی سەرزەمین و فریادڕەسە بێماناكان خراپتر لەهەر كاتێك شەرم لە خۆی دەكات و ڕادەمێنێت كە چەند بچوكە، چەند گرگنە، ئەمەش لەم ڕۆمانەدا دەگاتە ئاستێك كە نووسەر دەسبەرداری هەندێك لایەنی تەكنیكی گێڕانەوە و شێوازەكانی ڕۆمان بووە لە پێناو ئەوەی تەواوی فیكر و تێڕوانینی لە بارەی چەمەكانی وەك  (خورافە، فریادڕەس، سەرۆك حیزب و سەرۆك خێڵەكان و خواوەندە دەستكردەكانی مرۆڤ، دونیابینی خورافیانەی مرۆڤی ڕۆژهەڵات...) بە خوێنەر بگەێنێت، كە ئەمەش چێژی خۆی هەیە و مەرج نییە هەموو كات ڕۆماننوس خوێنەرانی لە دونیایەكی یۆتۆپی و خەیاڵئامێزدا نوقم بكات یاخود بە تەكنیكی ئاڵۆز و شێوازی گێڕانەوەی جیاواز بارگاوی بكات، بەڵكو بۆ ڕۆمانێك كە دەیەوێت واقیقی كۆمەڵگایەك بخاتەڕوو هەر دەبێت بەوجۆرە واقیعی كۆنسێپتەكانی خۆی بەیان بكات.

 بۆ من نووسەرانی سەر بەمجۆرە ڕوانینە هەمیشە جێگەی بایەخبوون، ئەوەی شانۆنامەنووسی ئێریلەندی (سامۆئیل بیكێت) لە میانی شانۆنامە هەرە بەناوبانگەكەیدا(بەدەم چاوەڕوانی گۆدۆوە) دەیڵێت، هەمان ڕوانگەیە كە پێی وایە (هیچ شتێك لە ئارادا نییە، هیچ شتێك ڕوودانادات...) بۆ منیش ئەوەی لە كاتی خوێندنەوەی ئەم ڕۆمانەدا خۆشحاڵی دەكردم ئەوەبوو لەو كاتەوەی ئاشنام بە جیهانبینی نووسەرێكی گرنگی وەك  بیكێت مرۆڤێك نیم بڕوام بە هیچ فریادڕەسێك هەبێت (ئاینی، كۆمەڵایەتی، سیاسی...) بەڵكو ئەوەی باوەڕی تەواوی من پێكدەهێنێت ئەوەیە مرۆڤ بۆ هەمیشە لە چاڵیكی تاریكدایە و گیرۆدەیە و هەر هەوڵێكیش بۆ دەرچوونی لەو چاڵە جارێكیتر ڕۆیشتنە بۆ ناو چاڵێكی دیكە یان سوڕانەوەیە لە هەمان چاڵدا، دەنا هیچ شتێك ئەم بوونەوەرە مەحكوم و سزادراوە لە چاڵە تاریكەكان ڕزگار ناكات، ئەوەی هەیە هەوڵدانە بۆ دۆزینەی مانایەك بۆ ئەو تاریكییەی چاڵەكان لە ڕۆحماندا دروستیان كردووە، كە بە بڕوای زۆرێك لە نوسەران و هونەرمەندان ئەو كارانەی وەك ئەدەب و هونەر دەكرێن دروستكردنی ئەو مانایەن.

وەكو دیكە هەمیشە تێڕوانینێكی گاڵەتەجاڕانەم هەبووە بۆ ئەو ئایدۆلۆژیستانەی پێیان وابووە شتێ‌ یان ڕووداوێك هەیە و دەتوانێت ڕزگارمان بكات، ئەمەش بەو مانایە نییە ڕۆحی بەرەنگاری لە خۆماندا بكوژین، بەڵكو بە مانای ئەوەی ڕوودەدات شتێك نییە لە توانایدا هەبێت ژیانی ئێمە لەم ڕۆژهەڵاتە پڕ لە وەهمەدا بگۆڕێت، چونكە مرۆڤ لەسەر ئاستێكی فراوانتر گیرۆدەیە و ئاسان نییە هەروا بە ئاسانی وەرچەخان بەخۆیەوە ببینێت. گۆڕانكارییەكان بە تایبەت لە ڕۆژهەڵاتدا تەنیا لە شێوەدا ڕوودەدەن و لە ناوەڕۆكدا دووبارەكردنەوەی هەمان سیستمن، كە زۆرینەی كات سیستمێكی ستەمكارییە، كە نووسەری ئەم ڕۆمانەش پێشتر لە میانی زنجیرەیەك وتاریدا دەربارەی ستەمكاری ورتر ئەمەی خستۆتەڕوو، لەم ڕۆمانەشدا هەمان دیدگا بەیان دەكات، بەڵام ئەمجارەیە لە ڕێگەی ئەدەبەوە.

ڕۆمانی (دەریاس و لاشەكان) ئەو ئاوێنە توند و بێڕحمەیە كە مرۆڤی ڕۆح بچوكی ئەم كۆمەڵگایانەی ئێمە لەبەرامبەریدا باشتر لاوازی و گرگنی خۆیان دەبینن، ئەوانەی كە بەردەوام بەدوای لاشەكانەوەن و خەون بە هەستانەوە و گەڕانەوەیانەوە دەبینن، بەو هیوایەی لەو دۆخە ناهەمووارەی تێی كەوتوون دەریان بهێنێت، بەبێ ئەوەی خۆیان كار بۆ ڕزگاربوونیان بكەن، هیچ نەبێت لەو خواوەندانەی كە لەسەر زەوی بۆ خۆیانیان خوڵقاندووە، ئەوانەش كە ئەم تێڕاوانینەیان هەیە ئەوانەن كەمترین كات لە قوڵایی بوونی خۆیان ڕاماون، ئەوانەن كە بەردەوام بەدوای كاراكتەرانێكەوەن وەك هۆكارێك بۆ ڕزگاربوون، ئەوان نەبێت ئەمان خۆیان هیچ مانایەكیان نییە.

ئەم جۆرەش لە مرۆڤ تەنیا لە كایەی سیاسەتدا نا بەڵكو لە هەركایەكی دیكەشدا ئامادەییان هەیە، خودی نووسەری ئەم ڕۆمانەش بۆخۆی لای كەسانێك ئەو باوكە یان ئەو دەسەڵاتە خواوەندانەیە كە پێیان وایە دەتوانێت لە چاوتروكانێكدا لە ڕێگەی دانپێدانانێك یان ناوهێنانێكەوە بیانكاتە شتێكی سەرسوڕهێنەر، وەك بڵێی ئەم پیاوە دارێكی جادوویی پێبێت یان توانای ئەنجامدانی پەرجووی هەبێت، كە بۆخۆی لە چەندین چاوپێكەوتن و گوتاردا دژایەتی بۆ پیرۆزكردن و بە خواوەندكردن نیشانداوە، كە هەتاكو ئەم ساتەوەختەش ئەوە یەكێك لە خاڵەكانی سەركەوتنی ئەم نووسەرەیە.