مێــــــژووی هونــــــەر 13/03/2021 فۆتۆ: وەرگێڕانی: گوڵان مەحمود مێژووی هونەر بریتییە لە خوێندنی شتە جوانەکان و دەربڕینێکی بینراو لە چوارچێوەیەکی مێژوویی و ئاکاریدا. (١)کلتوورییانە، بواری مێژووی هونەر جەختدەکاتەوە لەسەر تابلۆ، وێنەکێشان، پەیکەرسازی، تەلارسازی، سیرامیک، وە هونەرە جوانکارییەکان، بەڵام ئەمڕۆ، مێژووی هونەر لایەنە فراوانترەکانی کلتوورە بینراوەکان دەخوێنێت، لەوانەش ئەنجامی بینراو و تێگەیشتنە جیاوازەکانی پەیوەندیدار بە پێناسە هەمیشەیی پێشکەوتنی هونەر. (٢) (٣) مێژووی هونەر خوێندنی ئەو شتانە دەگرێتەوە کە کلتوورە جیاوازەکان پێکیانهێناوە لە سەرانسەری جیهاندا و بەدرێژایی مێژوو کە مانا یاخود گرنگی دەگوازێتەوە یان لە پلەی یەکەمدا سوود دەگەیەنێت لە ڕێگەی کەرەستە بینراوەکان . وەک بوار، مێژووی هونەر لە ڕەخنەی هونەری جیادەکرێتەوە، کە گرنگی دەدات بە دامەزراندنی بەھایەکی هونەری ڕێژەیی لەسەر کارە تاکە کەسییەکان کە پەیوەندیدارن بە کاری دیکەی هەمان شێواز، یاخود دەرکردنی شێواز یان جوڵەیەکی تەواو؛ وە بیردۆزی هونەر یان "فەلسەفەی هونەر" کە گرنگی دەدات بە سروشتی بنەڕەتی هونەر. یەکێک لە لقەکانی ئەم بوارە لە خوێندن زانستی جوانناسییە، کە پێکهاتووە لە پشکنینی مەتەڵی مەزن و دیاریکردنی کرۆکی جوانی. لەڕووی هونەرییەوە، مێژووی هونەر ئەو شتانە نییە، چونکە کرۆکی هونەر شێوازی مێژوویی بەکاردەهێنێت بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارەکانی: چۆن هونەرمەندەکە هات بۆ پێشخستنی کارەکە؟ پاڵپشتی کارەکانیان کێبوون؟ مامۆستاکانیان کێبوون؟ هەوادارەکان کێبوون؟ قوتابییەکانیان کێبوون؟ ئەو هێزە مێژووییانە چین کە کارەکانی هونەرمەندەکەیان پێکهێناوە، وە چۆن کاریگەری هەبووە، بەڕۆڵی نوێ، لەسەر ڕێڕەوی ڕووداوە هونەری و سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان؟ وە لەگەڵ ئەوەش، گومانلێکراو نەدەبوو ئەگەر بیتوانیایە وەڵامی ژمارەیەکی زۆر لەم پرسیارانە بداتەوە بەشێوەی نەخۆشی بەبێ سەیرکردنی پرسیارە بنەڕەتییەکان دەربارەی سرووشتی هونەر. زۆربەیجار ئەوەی کە کۆسپ دەخاتە سەر تەوژمی ڕێک لەنێوان مێژووی هونەر و فەلسەفەی هونەر (جوانناسی).(٤) شێــــــوازناســــــی مێژووی هونەر ئەزمونکردنی بواری جیاوازە کە بەهۆی جیاوازی کلتووری، سیاسی، ئاینیی، ئابووری، یاخود هونەری شیدەکاتەوە-کە وەبەرهێنان دەکات لە ڕووکاری بینراوی کارێکی هونەری . مێژوونووسانی هونەر ژمارەیەک شێواز بەکاردەهێنن لە توێژینەوەکانیاندا لە زانستی بوون و مێژووی شتەکان . زۆربەیجار ئەوەی مێژوونووسانی ئەدەب تاقیدەکەنەوە کارکردنە لە چوارچێوەی سەردەمەکەیاندا. لە باشترین حاڵەتەکاندا، ئەوە دەکرێت بە ڕێگەیەک کە ڕێزی پاڵنەرە درووستکراو و پێویستەکانی، لەگەڵ ڕەچاوکردنی ویستەکانی و لادانی خاوەنکار و خەرجیکار؛ لەگەڵ شیکردنەوەی بەراوردکار بۆ بابەتەکان و شێوازەکانی ئەو داهێنەران و مامۆستایانە؛ وە لەگەڵ ڕەچاوکردنی ئایکۆن و هێماکەری. بەکورتی، ئەم ڕێگایە، کاری هونەری شیدەکاتەوە لە سیاقی ئەو جیهانەی کە تیایدا درووستکراوە . زۆرجار مێژووناسانی هونەر کاری هونەری لەڕێگای شیکردنەوەی شێوەکەی؛ بەکارهێناری درووستکەرێک بۆ هێڵ و شێوە و ڕەنگ و ڕووکار و پێکهاتە. ئەم مەنهەجە ئەوە شیدەکاتەوە کە چۆن هونەرمەند ئاستی وێنەی دوو دووری و چوار دووری بۆ ڕووبەری پەیکەر یاخود شێوەی ئەندازەیی بەکاردەهێنێت بۆ درووستکردنی هونەرەکەیان. ئەو ڕێگایەی کە ئەم توخمە تاکانە هونەری بینراو و نابینراوی لێ بەهەمدەهێنرێت. ئایا هونەرمەند لاسایی شتێک یاخود وێنەیەکی ناو سرووشت دەکاتەوە؟ ئەگەر شتەکە بەو شێوەیەیە، ئەوا نمایشکارییە. هەتا هونەر لە لاسایکردنەوەی نموونەیی نزیکبێتەوە، هونەر زیاتر ڕاستەقینە دەبێت. ئایا هونەرمەند لاسایی ناکاتەوە، بەڵکو پشت دەبەستێت بە هێماگەری، یان بەڕێگەیەکی گرنگ بۆ ڕاوکردنی جەوهەری سرووشت، لە جێی کۆپیکردنی ڕاستەوخۆی؟ ئەگەر شتەکە بەو شێوەیەیە، ئەوا هونەر نانواندنکارییە-هەروەها پێشی دەوترێ ئەبستراکت. ڕاستەقینەخوازی و ڕووتاندن لە زنجیرەیەکی بەیەکەوە بەستراودا هەن. دەربڕینخوازی . شیکردنەوەی ئایکۆنیانە ئەوەیە کە سەرنج دەخاتە سەر شتەکانی دیزاینێکی دیاریکراو بۆ شتێک. لەڕێی خوێندنەوەیەکی ورد بۆ ئەو شتانە، ڕێیتێدەچێت کە شوێن هێڵی تەمەنیان بکەوێت، وە لەگەڵ ئەوەش تەواوکردنی ئەو ئەنجامەنەی کە پەیوەندیدارن بە ڕەچەڵەک و ڕێچکەی ئەو شتانەوە. لە بەرامبەردا، دەکرێت تێبینیکردنی هەر ژمارەیەکی پەیوەندیدار بە هەڵسەنگاندنە کۆمەڵایەتی، کلتووری، ئابووری، وە جوانناسییەوە بۆ ئەو بەرپرسانە بۆ بەرهەمهێنانی شتەکە . ژمارەیەکی زۆر لە مێژووناسانی هونەر بیردۆزی ڕەخنەیی بەکاردەهێنن بۆ لەچوارچێوەدانی پرسەکانیان لە شتەکاندا. بیردۆز زۆرجار بەکاردەهێنرێت کاتێک لەگەڵ نوێترین شتەکاندا ڕەفتار دەکرێت، ئەوانەی دوای کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدە. بیردۆزی ڕەخنەیی لە مێژووی هونەردا زۆرجار لە ڕێگای خوێندکاری ئەدەبەوە هاتووە، وە شیکردنەوەی چوارچێوەی کارەکانی ناهونەرمەندانیشی لەخۆگرتووە بۆ خوێندنی هونەری شتەکان. بیردۆزەکانی فێمینیستی، مارکسیست، ڕەگەزی ڕەخنەیی، کویر، وە بیردۆزەکانی پاش داگیرکاری هەموو باش بڵاوکراونەتەوە لە ڕژێمەکەدا. هەروەک بەهەمانشێوە لە خوێندنە ئەدەبییەکاندا، گرنگی پێدانێک هەیە لەنێوان زانایاندا بۆ سرووشت و ژینگە، بەڵام ئەو ڕێچکەیەی کە دەیگرێتە بەر لە ڕژێمەکەیدا هێشتا دیارینەکراوە . لەم دواییانەدا، هۆکارەکانی ڕاگەیاندن و تەکنەلۆژیای ژمارەیی توانا بۆ شیکردنەوەی بینراو و شوێن و ئەزموونی دەبەخشێت. شێوەی هاوپەیوەندیدار دەگۆڕێت لە فیلمەکاندا، بۆ شێوەگەلێکی کاردانەوەکار، لەوانەش ژینگەی واقیعی، ژینگەی درووستکراو، ڕاگەیاندنی واقیعی، ڕاگەیاندنی تەکنەلۆژیایی، هتد. ئەو شێوازانەی کە درووستکراون لە ڕێگای ئەو تەکنیکانەوە لە بەرەوپێشچوونێکی چالاکوان وە بە دانانی ڕژێمی جۆری دەکرێت گێڕەرەوەکە دڵنیابکرێتەوە، درامیانە، سۆزداریانە و کارەکتەرە گاڵتەجاڕەکان لە مێژوو و هونەردا . سەرچاوە: ویکیپیدیا

مێــــــژووی هونــــــەر

13/03/2021

فۆتۆ:

وەرگێڕانی: گوڵان مەحمود

مێژووی هونەر بریتییە لە خوێندنی شتە جوانەکان و دەربڕینێکی بینراو لە چوارچێوەیەکی مێژوویی و ئاکاریدا. (١)کلتوورییانە، بواری مێژووی هونەر جەختدەکاتەوە لەسەر تابلۆ، وێنەکێشان، پەیکەرسازی، تەلارسازی، سیرامیک، وە هونەرە جوانکارییەکان، بەڵام ئەمڕۆ، مێژووی هونەر لایەنە فراوانترەکانی کلتوورە بینراوەکان دەخوێنێت، لەوانەش ئەنجامی بینراو و تێگەیشتنە جیاوازەکانی پەیوەندیدار بە پێناسە هەمیشەیی پێشکەوتنی هونەر. (٢) (٣) مێژووی هونەر خوێندنی ئەو شتانە دەگرێتەوە کە کلتوورە جیاوازەکان پێکیانهێناوە لە سەرانسەری جیهاندا و بەدرێژایی مێژوو کە مانا یاخود گرنگی دەگوازێتەوە یان لە پلەی یەکەمدا سوود دەگەیەنێت لە ڕێگەی کەرەستە بینراوەکان .

وەک بوار، مێژووی هونەر لە ڕەخنەی هونەری جیادەکرێتەوە، کە گرنگی دەدات بە دامەزراندنی بەھایەکی هونەری ڕێژەیی لەسەر کارە تاکە کەسییەکان کە پەیوەندیدارن بە کاری دیکەی هەمان شێواز، یاخود دەرکردنی شێواز یان جوڵەیەکی تەواو؛ وە بیردۆزی هونەر یان "فەلسەفەی هونەر" کە گرنگی دەدات بە سروشتی بنەڕەتی هونەر. یەکێک لە لقەکانی ئەم بوارە لە خوێندن زانستی جوانناسییە، کە پێکهاتووە لە پشکنینی مەتەڵی مەزن و دیاریکردنی کرۆکی جوانی. لەڕووی هونەرییەوە، مێژووی هونەر ئەو شتانە نییە، چونکە کرۆکی هونەر شێوازی مێژوویی بەکاردەهێنێت بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارەکانی: چۆن هونەرمەندەکە هات بۆ پێشخستنی کارەکە؟ پاڵپشتی کارەکانیان کێبوون؟ مامۆستاکانیان کێبوون؟ هەوادارەکان کێبوون؟ قوتابییەکانیان کێبوون؟ ئەو هێزە مێژووییانە چین کە کارەکانی هونەرمەندەکەیان پێکهێناوە، وە چۆن کاریگەری هەبووە، بەڕۆڵی نوێ، لەسەر ڕێڕەوی ڕووداوە هونەری و سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان؟ وە لەگەڵ ئەوەش، گومانلێکراو نەدەبوو ئەگەر بیتوانیایە وەڵامی ژمارەیەکی زۆر لەم پرسیارانە بداتەوە بەشێوەی نەخۆشی بەبێ سەیرکردنی پرسیارە بنەڕەتییەکان دەربارەی سرووشتی هونەر. زۆربەیجار ئەوەی کە کۆسپ دەخاتە سەر تەوژمی ڕێک لەنێوان مێژووی هونەر و فەلسەفەی هونەر (جوانناسی).(٤)

شێــــــوازناســــــی

مێژووی هونەر ئەزمونکردنی بواری جیاوازە کە بەهۆی جیاوازی کلتووری، سیاسی، ئاینیی، ئابووری، یاخود هونەری شیدەکاتەوە-کە وەبەرهێنان دەکات لە ڕووکاری بینراوی کارێکی هونەری .

مێژوونووسانی هونەر ژمارەیەک شێواز بەکاردەهێنن لە توێژینەوەکانیاندا لە زانستی بوون و مێژووی شتەکان .

زۆربەیجار ئەوەی مێژوونووسانی ئەدەب تاقیدەکەنەوە کارکردنە لە چوارچێوەی سەردەمەکەیاندا. لە باشترین حاڵەتەکاندا، ئەوە دەکرێت بە ڕێگەیەک کە ڕێزی پاڵنەرە درووستکراو و پێویستەکانی، لەگەڵ ڕەچاوکردنی ویستەکانی و لادانی خاوەنکار و خەرجیکار؛ لەگەڵ شیکردنەوەی بەراوردکار بۆ بابەتەکان و شێوازەکانی ئەو داهێنەران و مامۆستایانە؛ وە لەگەڵ ڕەچاوکردنی ئایکۆن و هێماکەری. بەکورتی، ئەم ڕێگایە، کاری هونەری شیدەکاتەوە لە سیاقی ئەو جیهانەی کە تیایدا درووستکراوە .

زۆرجار مێژووناسانی هونەر کاری هونەری لەڕێگای شیکردنەوەی شێوەکەی؛ بەکارهێناری درووستکەرێک بۆ هێڵ و شێوە و ڕەنگ و ڕووکار و پێکهاتە. ئەم مەنهەجە ئەوە شیدەکاتەوە کە چۆن هونەرمەند ئاستی وێنەی دوو دووری و چوار دووری بۆ ڕووبەری پەیکەر یاخود شێوەی ئەندازەیی بەکاردەهێنێت بۆ درووستکردنی هونەرەکەیان. ئەو ڕێگایەی کە ئەم توخمە تاکانە هونەری بینراو و نابینراوی لێ بەهەمدەهێنرێت. ئایا هونەرمەند لاسایی شتێک یاخود وێنەیەکی ناو سرووشت دەکاتەوە؟ ئەگەر شتەکە بەو شێوەیەیە، ئەوا نمایشکارییە. هەتا هونەر لە لاسایکردنەوەی نموونەیی نزیکبێتەوە، هونەر زیاتر ڕاستەقینە دەبێت. ئایا هونەرمەند لاسایی ناکاتەوە، بەڵکو پشت دەبەستێت بە هێماگەری، یان بەڕێگەیەکی گرنگ بۆ ڕاوکردنی جەوهەری سرووشت، لە جێی کۆپیکردنی ڕاستەوخۆی؟ ئەگەر شتەکە بەو شێوەیەیە، ئەوا هونەر نانواندنکارییە-هەروەها پێشی دەوترێ ئەبستراکت. ڕاستەقینەخوازی و ڕووتاندن لە زنجیرەیەکی بەیەکەوە بەستراودا هەن. دەربڕینخوازی .

شیکردنەوەی ئایکۆنیانە ئەوەیە کە سەرنج دەخاتە سەر شتەکانی دیزاینێکی دیاریکراو بۆ شتێک. لەڕێی خوێندنەوەیەکی ورد بۆ ئەو شتانە، ڕێیتێدەچێت کە شوێن هێڵی تەمەنیان بکەوێت، وە لەگەڵ ئەوەش تەواوکردنی ئەو ئەنجامەنەی کە پەیوەندیدارن بە ڕەچەڵەک و ڕێچکەی ئەو شتانەوە. لە بەرامبەردا، دەکرێت تێبینیکردنی هەر ژمارەیەکی پەیوەندیدار بە هەڵسەنگاندنە کۆمەڵایەتی، کلتووری، ئابووری، وە جوانناسییەوە بۆ ئەو بەرپرسانە بۆ بەرهەمهێنانی شتەکە .

ژمارەیەکی زۆر لە مێژووناسانی هونەر بیردۆزی ڕەخنەیی بەکاردەهێنن بۆ لەچوارچێوەدانی پرسەکانیان لە شتەکاندا. بیردۆز زۆرجار بەکاردەهێنرێت کاتێک لەگەڵ نوێترین شتەکاندا ڕەفتار دەکرێت، ئەوانەی دوای کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدە. بیردۆزی ڕەخنەیی لە مێژووی هونەردا زۆرجار لە ڕێگای خوێندکاری ئەدەبەوە هاتووە، وە شیکردنەوەی چوارچێوەی کارەکانی ناهونەرمەندانیشی لەخۆگرتووە بۆ خوێندنی هونەری شتەکان. بیردۆزەکانی فێمینیستی، مارکسیست، ڕەگەزی ڕەخنەیی، کویر، وە بیردۆزەکانی پاش داگیرکاری هەموو باش بڵاوکراونەتەوە لە ڕژێمەکەدا. هەروەک بەهەمانشێوە لە خوێندنە ئەدەبییەکاندا، گرنگی پێدانێک هەیە لەنێوان زانایاندا بۆ سرووشت و ژینگە، بەڵام ئەو ڕێچکەیەی کە دەیگرێتە بەر لە ڕژێمەکەیدا هێشتا دیارینەکراوە .

لەم دواییانەدا، هۆکارەکانی ڕاگەیاندن و تەکنەلۆژیای ژمارەیی توانا بۆ شیکردنەوەی بینراو و شوێن و ئەزموونی دەبەخشێت. شێوەی هاوپەیوەندیدار دەگۆڕێت لە فیلمەکاندا، بۆ شێوەگەلێکی کاردانەوەکار، لەوانەش ژینگەی واقیعی، ژینگەی درووستکراو، ڕاگەیاندنی واقیعی، ڕاگەیاندنی تەکنەلۆژیایی، هتد. ئەو شێوازانەی کە درووستکراون لە ڕێگای ئەو تەکنیکانەوە لە بەرەوپێشچوونێکی چالاکوان وە بە دانانی ڕژێمی جۆری دەکرێت گێڕەرەوەکە دڵنیابکرێتەوە، درامیانە، سۆزداریانە و کارەکتەرە گاڵتەجاڕەکان لە مێژوو و هونەردا .

سەرچاوە: ویکیپیدیا