ڕێبوار سیوەیلی
1. لهگهڵ ئهوهشدا دهبێت ههمیشه ئهم پرسیاره بكهین: ئایا ئەوەی ئێمە پێیدەڵێین شارستانییەتی كورد، لە چ ئاستێكدایە و بە چ پێوەرێك شارستانییەتە؟
سەردەمانێكی زۆر شارستانییەت وشەیەك بوو تەنیا بۆ ئەو نەتەوانە بەكاردەهێنرا كە خاوەن كولتوور و مێژوو و دەستكەوتی "مەزن" و "پێشكەوتوو" بوون. بەڵام گومانكردن لە مەزنی و لە پێشكەوتوویی، وایكرد كە ئەم تێگەیشتنە لە شارستانییەت ڕەتبكرێتەوە و گشت نەتەوە و میللەتان بە خاوەنی شارستانییەتی خۆیان بزانرێن. وشەی شارستانییەت (Civilization) ، به زۆر شێواز پێناسه كراوه (http://www.almothaqaf.com) ، لە بنەمادا وشەیەكی لاتینییە و بۆ وەسفكردنی ئەو كۆمەڵگە مرۆییانە بەكار دەهێنرێت، كە لە لایەن هاووڵاتیانی بێ چەك و سووپاوە بەڕێوەدەبرێن. بەم مانایەش شارستانییەت تا سەردەمانێكی زۆر لە مێژوودا وەك بەرامبەری وشەكانی (سەرەتایی) و (وەحشیگەری) و (خێڵەكی) بەكار هێنراوە. "ئینگلیزهكان و فهرهنسییهكان، شارستانییهت دهكهنه بابهتێك بۆ غروور و خۆههڵكێشان، ئهمهش نهك ههر تهنیا لهئاستی نهتهوهییدا، بهڵكو دهیبهستنهوه به پێشكهوتنهكانی خۆرئاواوه و بهسهر گشت مرۆڤایهتیدا دهیگشتێنن: شارستانییهت له زمانی ئینگلیزی و فهرهنسیدا به مانای ئهدهب و مهدهنییهت بەكار دەهێنرێت و ناكۆكه لهگهڵ بهربهرییهت (دڕهندهیی)دا" (هینیش: 2010،، ص: 27). بەڵام توێژینەوە مرۆڤناسییەكان، بە تایبەتی لە سەدەی بیستەمدا سەلماندیان، كە پێوەری “پێشكەوتن” و “سەرەتایی”، “وەحشیگەری” و “ڕۆشنبیری و كولتووری” ناتوانن وەسفێكی وردی كۆمەڵگە مرۆییەكانمان بدەنێ و ئەو جۆرە بەكارهێنانە بۆ وشەی شارستانییەت بەكارهێنانێكی ئەورووپاییانەن و بەرهەمی "یورۆسەنتەریزم" و ئەو لە خۆتێگەیشتنەن ئەورووپا دەكاتە پنتی ناوەند و شوێنەكانیتر دەكاتە پەراوێز و ئەمەش پاشماوەی ئەو وشە و زاراوانەن كۆڵۆنیاڵیزم دروستیكردوون .
2. ئەورووپاییەكان لە پێگەی خۆیانەوە كاتێ دەهاتنە سەر وەسفكردنی میللەتان و كۆمەڵگەكانی دیكەی جیهان، ئەوانیان بە بەراوورد بە شارستانییەتی خۆیان هەڵدەسەنگاند و لەبەر ئەوەش شارستانییەتی خۆیان بە “بەرز” و “پێشكەوتوو” دەزانی و پێناسە دەكرد، ئەوە پێیان وابوو شارستانییەتەكانیتر پێویستە بە شارستانییەتی “سەرەتایی” و “نزم” و “دواكەوتوو”، وەسف بكەن .
3. ئەمڕۆ لە جیهاندا چهندین كولتووری جیاوازمان ههن، بهڵام هیچ میللەت و كۆمەڵگەیەكی بێ شارستانییەتمان نییە. هیچ سەردەستەییەك بەدەست هیچ نەتەوە و میللەتێكەوە نییە، هاوشێوەكەی لەلای میللەت و كۆمەڵگەكانیتر نەبێت. هەروەكچۆن لە دواكەوتووترین و سەرەتاییترین كۆمەڵگەكاندا بەڵگەی زۆر هەن بۆ هەبوونی شارستانییەت، ئەوە لە پێشكەوتووترین كۆمەڵگەكانیشدا نمونەی زۆری توندوتیژیی و بەربەریزم و پاشكەوتەیی دەبینرێنەوە. هەروەكچۆن نانخواردن بە دەست، یان بە كەوچك و چەتاڵ نیشانەی دواكەوتوویی و پێشكەوتوویی كولتووریی و شارستانی نین، ئاواش ئەو كۆمەڵگەیانەی لەسەر ڕاوكردن دەژین، ئەخلاقێكی وەحشیگەرانەتریان نییە لەچاو ئەو كۆمەڵگەیانەی بە دووكەڵ و پاشماوەی كارگە ژینگە پیسكەرەكانیان و تاقیگە زانستییەكانیانەوە، توندوتیژیی و هەڕەشە لە دژی ژینگه و نەوەی مرۆیی بەرهەم دەهێنن. كۆی شەڕی خێڵەكان و ئەو كارەساتانەی لێییان كەوتوونەتەوە، بایی ئەو زیانە نابن لە تەقاندنەوەی بۆمبێكی ئەتۆمییدا، ژینگەی مرۆیی و سرووشتی بەسەری دێت. كەچی بەویان دەگوترێ دڕندەیی و بەمیشان دەگوترێ پێشكەوتنی زانستی و شارستانییهت !
4. لەسەرەتای سەفەرەكانی مرۆڤەوە بە دەریاكاندا تا دروستكردنی كەشتیی هەڵمی، كە هەزاران ساڵی خایاندووە، دەریا و ژینگەی ئاویی و زیندەوەرەكانی ژێر دەریا ئەوەندە لە مەترسیدا نەبوون كە پاش دروستبوونی كەشتییە تیژڕەوە بارهەڵگرەكان دووچاری مەترسی و نەمان بوونەتەوە .
5. من ستایشی توندوتیژیی كولتووری ناكەم، چ لە كۆمەڵگە غەیرە ئەورووپاییەكان و چ لە كۆمەڵگە شارستانیەتە بەرزەكاندا، توندوتیژی و ستەمكاری كولتووری هەبووە و هەیە. بەڵام ئەگەر بڕیارە بۆ سەلماندنی هەبوونی شارستانییەت لەلای میللەتان پەنا بۆ نمونە باشەكان ببەین و بۆ سەلماندنی نەبوونی یان لاوازبوونی شارستانییەت خاڵە خراپ و نائومێدكەرەكان بژمێرین، ئەوە چ باشەكان و چ لاواز و خراپەكان لەلای گشت میللەتانی جیهان و كۆی شارستانییەتەكاندا، دەبینرێنەوە. عهرهبهكان شارستانییهتی ئیسلامی به دهرفهتێكی مێژوویی دهزانن بۆ ئهو گهلانهی لهسهر دهستی عهرهبهكان چوونهته ناو شارستانییهتهوه، كهچی ئهو میللهتانهی به زۆر بەئیسلام كراون، ئهمكاره به داگیركاری دهزانن، كورد و ئهمازییغی و بهربهر لهو نمونانهن ..
6. شارستانییەت داهێنانێكی فرە ڕەهەند و فرە سیمای مرۆییە (پێویستە جەخت لەسەر مرۆییبوونی شارستانییەت بكرێتەوە، چونكە هیچ جۆرە ئاژەڵ و بوونەوەرێكی دیكە، جگە لە مرۆڤ ناتوانێ شارستانییەت بەرهەم بهێنێ و بەمجۆرەش شارستانییەت بەرهەمی هۆش و ژیریی مرۆڤە). لەگەڵ ئەوەشدا، شارستانییەتێكی نایاب و پەتی و پیرۆز لە ئارادا نییە. بەڵكو ئەوەی كە هەیە جیاوازیی دەركەوتنی سیما و ڕەهەندە جۆربەجۆرەكانی شارستانییەتە. لە هەندێ شوێن و ناوچەدا كۆمەڵە مرۆییەكان داهێنانیان لە بوارێكدا پەرەپێداوە و لە شوێن و ناوچەكانیتری جیهاندا، ڕەهەندەكانی تری داهێنان خۆیان بەرجەستە كردووە. چینی، هیندیی و نەتەوەكانی تری خۆرهەڵاتی دوور، لە بواری حكومڕانی و داهێنانی خەت و دۆزینەوەی باروت و كاغەز و قیبلەنوومادا، دەستپێشخەربوون. كولتوور و ڕۆشنبیرییەكی ڕۆحی و مەعنەوی بەرزی ئەوتۆیان داهێناوە، كە هەتا ئێستاش بۆ گشت مرۆڤایەتی پێشنموونەن .
7. هەركات من وەكو كوردێك بمەوێ هاوسەنگیی ڕۆحیی خۆم بەدەستبهێنمەوە، ڕێبازی تائۆییزم و كۆنفسیۆسیزم و بووداییزم فریادڕەسێكی مەزنن بۆ ڕزگاركردنی مرۆڤایەتی لە مندا. بەشێكی شارستانییەت لە بوونی ڕەگوڕیشە ئەفسانەیی و ئایینی و داهێنانە ڕۆحییەكانیدایە. ئەو میللەتانەی بێ ئەفسانە و بێ ئایینزا و بێ بەرهەمی ئەدەبی و كەرەستەی مەعنەوین، ئاستی شارستانیەتەكەیان نزمترە لە چاو ئەو شارستانیەتانەی دەوڵەمەندن بە ئەفسانە و شیعر و ئایین. بەڵام ئەو شارستانییەتانەی كە بە شیعر و ئەفسانە و ئایین دەوڵەمەندن، كەمتر شارستانیتر نین لەو شارستانییەتانەی لە ڕووی تەكنەلۆژی و زانستییەوە پێشكەوتوون. ئەو شارستانییەتانەی پێشكەوتووشن، بێنیاز نین بەو ڕەهەند و سیما شارستانییەتەی لە شوێنەكانیتری جیهانی بەناو پاشكەوتوودا ئامادەن .
8. ئەمڕۆ لە هەر كۆڵان و گەڕەكێكی وڵاتانی وەك ئەمەریكا، ئیتالیا، ئەڵمانیا، نەمسا، فەرەنسا، بەریتانیا و وڵاتانی سكەندناڤیا و..، بوودایزم و سۆفیزم و ڕێبازە ڕۆحییەكانیتر پێگە و حوجرەی خۆیان هەیە و بە هەزاران مرۆڤ، بە هەڵبژاردنی ئەقڵیی خۆیان، لەسەر نەرێتی ئەو ئایین و ئاینزا و ڕێبازانەی ژیان دەژین. فرە ڕەهەندی و فرەسیمایی شارستانییەت بێسنوور و توانای مرۆڤیش بۆ داهێنان و ئەفراندن بەهەمان شێوە .
9. من هەندێ وڵاتانم بینیون و لە میللەتان وردبوومەتەوە. بۆی هەیە بیروڕای گشتی لەسەر میللەتانی سكەندناڤی ئەوە بێت كە ئەوان میللەتانی پێشكەوتوون، ئەوەش كە پێشكەوتنی ئەوانمان بیر دەخاتەوە، سیستەمە سیاسییەكەیان، مۆبایلەكانیان و پاكژیی شەقام و شار و وڵاتەكەیان و سەدان شتیترە. زۆر باشە، ئەوان لە هەموو ئەمانەدا بە ڕاستیی داهێنەرن. بەڵام من لوتكەی شارستانییەتی ئەو وڵاتانە لە پەروەردەیاندا دەبینمەوە: ئەوان بێئەندازە گوێدەگرن. گوێگرتن سیمایەكی شارستانیانەی ئەوانە، كە لە زۆر هەڵەی دوورخستوونەتەوە، كە پاش كردنیان مرۆڤ پێویستیی بەوە هەیە داوای لێبووردن بكات. ئینگلیزەكان بە لێشاو داوای لێبووردن دەكەن، وەكئەوەی لێیان بووبێتە خوو. سكەندناڤییەكان لەبواری پراكتیكیدا ئەوەندە ورد و بەبەرنامە و گوێبیستن، كە پێویستییان بە داوای لێبووردن زۆر دەگمەنە. هەڵبەت ئەوانیش داوای لێبووردن دەكەن، بەڵام لە شوێنی خۆیدا. هەموو سیستەمی پەروەردەیی وڵاتانی سكەندناڤیا لەسەر توانای گوێگرتنەوە بەندە. كە باش گوێت گرت، تێدەگەیت، كە تێشگەیشتیت، بیركردنەوە لە چارەسەر، یان بە پیرەوەچوون، ئاسانترە. من بە درێژایی سیانزەساڵ لەو وڵاتانە، زۆر بەدەگمەن گوێم لە گریانی منداڵی دراوسێ بووه، یان بینیم منداڵ وڕك و مانبگرێ بۆ شتێك لە بازاڕ و مهیدانی گشتیدا، لە مۆڵ و سوپەرماركێتدا. گوێگرتن و توانای بیستن ئەوەندە لە پەروەردەی ئەو میللەتانەدا بە هێزە، كە متمانەی ئەوەیان بە منداڵ هەیە لە قۆناغی سەرەتایی و بگرە باخچەی ساوایانیشەوە، بتوانێ فێری فەلسەفە ببێت. ئەمە داهێنانێكی شارستانیانەیەی مەزنە، بەبێ ئەوەی لە بواری تەكنەلۆژی و ژیانی ماددیدا بێت. ئەمە داهێنانە لە دۆزینەوەی توانا داهێنەر و ئەفرێنەرەكانی مرۆڤدا و ئەمە بەشدارییكردنی ئەوانە بە مۆدیلێكی شارستانی، كە دەبێتە پێشنموونە بۆ مرۆڤایەتی. ئەمە نە ئایینە و نە ئەفسانەیە و نە مێژووی پڕ سەروەری و نە هیچ بەدیهێنراوێكی ماددیی و ماتەریاڵییە، بەڵكو تاقیكردنەوەیەكی مەزنی مرۆڤە بۆ كەشفبوونی تواناكانی خۆی .
وێنە نیگارەكە كاری خاتوو زەهرا دۆگانی دیاربەكرییە.