پێشانگای شەهید، كە پێشانگایەكی شێوەكاریی تایبەتی هونەرمەند ڕۆستەم عەزیز بوو، ڕۆژی ١٣١٠٢٠١٧ لە مۆزەخانەی شوێنەواری شاری سلێمانی كرایەوە و چەند ڕۆژێك بەردەوام بوو، لەم پێشانگایەدا هەر یەك لە: قوبادی جەلیلزادە بە شیعرخوێندنەوە و پێشكەشكردنی قەسیدەی (شەهید بە تەنها پیاسە دەكات) و زانا ڕەسووڵ وەك ڕێكخەر بەشدارییان كرد.
كارەكە پێكهاتبوو لە ئۆبجێكتێك لە شێوەی شەشپاڵدا و بەشی سەرەوەی كراوە بوو، هەر چەند بە هۆی گەورەییی پێكهاتەكەوە بەشی سەرەوە نەدەبینرا، پێكهاتەكە قەبارەی ٥،٢٥م پانی و ٣مەتر بەرزیی بوو... هەر چوار لایەكە بە قوماشی ڕەش ڕووپۆش كرابوو، كە تا ڕادەیەك دیمەنی كەعبەی موسوڵمانانی پێ دابوو، بەڵام جارێكی تر لافیتەیەكی زۆر بە سەر ڕووپۆشە ڕەشەكەدا درابوون، كە جگە لە چەند دانەیەكیان نەبێت ڕەنگیان سوور بوون، زۆربەیان ڕەش بوون، ئەوەی تێبینی دەكرا لافیتە ڕەشەكان هەواڵی مردنیان لە سەر نەبوو، بەڵكوو نووسینەكانی ئەو كورتە چیرۆكانەیان بەیان دەكرد، كە هونەرمەند خۆی لە زاری خۆشنووسەكانەوە بیستبوونی و ئەوان بۆی گێڕابوونەوە، لافیتەكان جگە لە چیرۆكەكان گوزارشتیان لە مێژووی جیاواز بە تایبەت سەردەمی دەسەڵاتی حیزبی بەعس لە كوردستان دەكرد و هەندێكیشیان هیی سەردەمی دوای ڕاپەڕین بوون.
هونەرمەند ڕۆستەم عەزیز وەك خۆی لە نووسراوێكدا ئاماژەی پێ دەكات، سودی لە هەندێك میتۆد وەرگرتوە كە ئارشێلۆگەكان كاری پێ دەكەن بۆ كنەوپشكنین و هەڵدانەوەی پاشماوەكان، بەڵام ڕۆستەم یادەوەریی لەگەڵ ئەو كەسانەدا هەڵدەداتەوە كە ڕاستەوخۆ لە ناو ڕووداوەكاندا بوون ئەویش لە ڕێگەی نووسینی لافیتەكانەوە، ئەو كەسانەیش خۆشنووسەكان بوون، وەك خۆی دەڵێت، ئەم كارە بەكارهێنانەوەیە لە پێناو وەبیرهینانەوە و پاراستنیان لە فەرامۆشكردن.
ڕۆستەم عەزیز لە ڕێگەی ئەم ئۆبجێكتە هونەرییەوە دەیەوێت وشە، كە خۆی كەرەستەیەكی دەربڕینە بخاتە ژێر پرسیارەوە. وشە لێرەدا تەنها كەرەستەی دەربڕین نییە، بەڵكو ئەلیمێنتێكیشە لە تەواوی ئەو ئەلیمێنتانەی كارەكەیان پێك هێناوە، وەك فۆڕم و شوێن و ڕەنگ و قوماش و جۆری جیاوازی خەت. وشە و نووسین هەموو پێكهاتەكانی تر، بۆ گەڕان و كۆكردنەوەی زانیارین لە پێناو پرسیار خستنە سەر وشەی شەهید، كە تەوەری سەرەكییە لە كارەكەدا.
لە پێكهاتەی ئەم كارەدا بەر چەند جۆرێك وشە دەكەوین، وشەی شەهید و تەواوی ئەو ڕستە و وشانەی تر لە لایەن خۆشنووسەكانەوە نووسراوتەوە، وەك گێڕانەوە و باسكردنی ئەو بەشانەی چیرۆك، كە خاوەن ماڵ یان خاوەن مردوو داوای نووسینی دەكەن، لێرەدا جارێكی تر ڕۆستەم داوای نووسینەوەیان لە خۆشنووسان دەكات. ئەوەی دەبینرێت جۆرێكی تایبەتە لە وشەی تێكەڵوپێكەڵ و بەیەكداچوو كە ناخوێنرێنەوە و بە هۆی تێكەڵوپێكەڵییانەوە كەس ناتوانێت بۆی ڕوون ببێتەوە كە چی نووسراون، بۆیە ئەو وشانە لەم كارەدا زیاتر لە ئیمەیج یان وێنە دەچن، ئەگەر لە لایەك بە ڕوونی بتوانین هەندێ وشە بخوێنینەوە و لە چیرۆكەكان تێ بگەین، لە لایەكی ترەوە بەر ئەو بەشە دەكەوین كە توانای خوێندنەوەیمان نییە، چەند لافیتەیەكیش بە دیوی پێچەوانە هەڵواسراون كە بە زەحمەت دەخوێنرێنەوە، وەك هونەرمەند خۆی دەڵێت بە هۆی هەستیاریی بابەتەكانەوەیە، لێرەوە بەر پرسیاری هونەر خۆی دەكەوین... سەرچاوەی هونەركردن دەربڕینی ئایدیایە؟ بۆ ئەم دەربڕینە پێویستمان بە كەرەستەیە، ئایا زمان بە تەنها دەتوانێت كەرەستە بێت، یان پێویستمان بە وێنە هەر دەمێنێت؟ لای ڕۆستەم هەر دوو كەرەستەكە كار دەكەن، پێم وایە ئامادەگیی وشە لە وێنە بەهێزتر، كە جەخت لە سەر ئەو خاڵە دەكاتەوە، هونەر لە بنچینەدا كار بۆ گەیاندنی ئایدیا دەكات، ئەمەیش لە ساڵی شەستەكانی سەدەی پێشووەوە ئەو پرسیارە هاتوەتە ئاراوە، كە بە چی دەگوترێت هونەر؟ یان هونەر چییە؟
هەڵدانەوەی چیرۆكەكان و گەڕانی هونەرمەند لە ڕاستیدا لە ڕێگەی یادەوەریی بەشێك لەو مرۆڤانەیە كە بەڕاستی لە ناو ڕووداوەكاندا ژیاون، هونەرمەند تەنها پشتی بە گێڕانەوە نەبەستوە، بەقەد ئەوەندەیش لە ڕێگەی هەڵبژاردنی ڕەنگ و كاریگەریی مێژوو بە سەر ڕەنگی نووسین و هەڵبژاردنی ڕەنگ وەك دیاریكردنی واتا و شوناس لە مێژوووی نزیك و جیاوازدا، كاری كردوە و پشكنینی تەواوی لەو وردەكارییانەیشدا كردوە تا وێنەی گێڕانەوەكانی پێ ڕوونتر بكاتەوە و لە ڕێگەی ڕەهەندی جیاوازەوە كار لەسەر ڕیشەی ئەو پرسیارە بكات، كە وشەی (شەهید) هەڵگریەتی.
لێرەدا ئەو پرسیارە دێتە پێشەوە، شەهید كێیە؟ ڕیشەی مێژووییی وشەكە لە كوێدایە؟ خاڵی جەوهەر و پرسیاری پێشانگاكە ئەو تێڕامانە دروست دەكات، كە هەر دەسەڵاتە و كوژراوی خۆی بە شەهید لە قەڵەم دەدات، پرسیاركردن و گەڕانی هونەرمەند و بینینەوەی خۆشنووسان بەئاگایییەوەیە، تا بێلایەنانە چیرۆكەكان بگێڕنەوە كە لە سەردەمی دەسەڵاتی جیاواز و دژ بە یەكدا و لە مێژووی جیاوازدا نووسراون.
ڕەنگ لێرەدا بایەخێكی زۆری هەیە و خاڵێكی گرینگی ترە كە پێویستە هەڵوێستەی لە سەر بكرێت. خوێندنەوەی مێژوو لە ڕێگەی بەكارهێنانی ئەو ڕەنگانەوە كە لە سەر لافیتەكان داوا كراوە بنووسرێت لە هەر كاتێكی جیاواز و هەر دەسەڵاتێك ڕەنگێكی جیاوازی هەڵبژاردوە و بۆ دیاریكردنی شوناسی كوژراوی خۆی بە كاری هێناون.
وەك لە گێڕانەوەی خۆشنووسەكاندا هاتوە، ساڵانی هەشتای سەدەی بیست، باگراوندی نووسینەكان ڕەنگاوڕەنگ بوە، لە زاری خۆشنووسەكانەوە وا باس دەكرێت، سەردەمی ڕژێمی بەعس، دوای كوژرانی عەدنان خەیرولڵا لە لایەن ڕژێمی بەعس خۆیەوە، ڕژێم بە فەرمی داوا لە هەموو خۆشنووسەكانی ئەو سەردەمە كردوە، بە ڕەنگی سپی لە سەر باگراوندی ڕەش هەواڵی شەهیدبوونی عەدنان خەیرولڵا بنووسن و لە شوێنە گشتییەكان هەڵی بواسن، بە پێی قسەی ئەوان، لەو كاتەوە ئیتر هەواڵی مردن لە سەر قوماشی ڕەنگ ڕەش نووسراوە و بوە بە نەریت، پێش ئەو كاتە لافیتەكان ڕەنگین بوون. باس لەوەیش دەكەن، لە دوای ڕاپەڕینەوە و لە ساڵانی نەوەدەوە باگراوندی لافیتەكان هەر بە ڕەشی مانەوە، بەڵام كوژراوانی (شەهیدانی) هەر یەك لە حیزبەكان، ناویان بەو ڕەنگانە نووسراوە، كە سمبول یان ئایدیۆلۆژیای حیزبەكەیان دیاری دەكات، لێرەوە ڕەنگ بوەتە دیاریكردنی شوناسی شەهید.
ئەوەی كەمێك ئاگاداری مێژووی وشەكە بێت، دەزانێت سەرچاوەكەی ئایینییە، ئەویش نەك تەنها لە كۆمەڵگاكانی موسوڵماناندا بەڵكو لە كەلتوورەكانی خۆرئاوایشدا وشەی شەهید بەو پیرۆزییە ئاسمانییە بە كار هاتوە و كوژراوی ڕێگەی ئایین و نیشتیمان كەسێكە لە مەرگیشدا مەقامێكی باڵاتری هەیە لە ناو مردواندا و پاداشتی بەهەشتی خودای هەیە، بەڵام ئێستا لە كەلتووری خۆرئاوادا شەهید بەو پیرۆزییە بە كار نایەت و تەنها بە ڕێزەوە سەیری فیداكار دەكرێت وەك ڕووداوێكی زەمینی، نەك پلە و شوێنگەیەكی ئاسمانیی پێ بدرێت و بەو جۆرە مامەڵە لەگەڵ بكرێت.
لەم پێشانگەیەدا هەموو ئەو ڕەنگ و فۆڕمانەی بە كار هێنراون، ئاماژە بەوە دەكەن، سەرچاوەیەكی دینی لە پشت ئەم وشەیەوە هەیە، ئەمە جگە لەوەی كە ئوبجێكتەكە شێوەی كەعبەی موسوڵمانانی هەیە، ئەم كەلتوورەیش بۆ ناو دونیابینیی كەلتوورەكانی تر درێژ بوەتەوە و وەك هونەرمەند خۆی دەڵێت، لە سەر مەزارگەی شێخان و پیاوانی ئایینییش قوماش هەڵواسراوە، كە وشەی شەهید بۆ گیانفیدای نیشتیمان و گیانفیدای ئایینی بە كار دەهێنرێت، سیفەتێكی پیرۆز و موقەدەسیشی هەیە.
بینەر پێویستە لەم پێشانگایەدا بە دەوری ئۆبجێكتەكەدا بسووڕێتەوە، وەك سووڕانەوە بە دەوری كەعبەدا، ئەویش نەك لەبەر ئەوەی پیرۆزە، بەڵكوو تا تەواو چیرۆكی سەر لافیتەكان بخوێنێتەوە، كە لە هەر گۆشەیەكەوە كەسێك بە شەهید ناو نراوە، هەر چەند لە بەرەی بەرامبەر و دژ بە یەكن، لێرەوە دینامیكیەت و جووڵەی جەستەی بینەر بەشێكی گرینگە بۆ تێگەییشتن لە بینراو، بۆ نموونە لە سەر لافیتەیەك نووسراوە: ساڵانی نەوەد بوو ڕۆژیك پیاوێك هات بۆ دووكانەكەم بە مەبەستی گەورەكردنی وێنەیەكی فۆتۆگرافی بە هێڵكاری، وێنەیەكی بچوكی كوڕەكەی بە جلی سەربازییەوە نیشان دام، گوتی دەتوانیت ئەم وێنەیەم بۆ دروست بكەیت بۆ ئەوەی بە كامێرا وێنەی لە بەر بگرمەوە؟ گوتم ئەمە كێیە؟ گوتی كوڕمە و لە شەڕی قادسیەی نێوان عێراق، ئێراندا شەهید بوە، بەڵام تكایە كە دروستت كرد بێرییە سەربازییەكەی سەری بگۆڕە بە كڵاووجامەدانە و لوولەی تفەنگ بە شانییەوە دیار بێت و با لە پێشمەرگە بچێت، گوتم بۆچی ئەمە دەكەیت؟ گوتی لایەنێكی حیزبی بەڵێنی داوە بیكات بە شەهیدی خۆی و شەهیدانەم بۆ وەربگرن. لە سەر لافیتەیەكی تر نووسراوە پیاوێكی تەمەن ٧٠ ساڵ، بە ڕووداوی هاتوچۆ مرد بوو، ئەو سەیارەیەی لێی دابوو سایەقەكەی جاش بوو، لە دوای ڕاپەڕین بە شەهید ناونووس كرا. بابەتێكی تریش كە سەرنجڕاكێشە چیرۆكی فیرقەی ئیعدامە كە ڕەنگی بێرییەكانی سەریان مۆرە، كاریان لە بەرەكانی جەنگ ئەوە دەبێت، هەر كەس لە شەڕ ڕا بكات و هەڵبێت ئەمان بیكوژن، لە سەر سندووقی لاشەكەی بنووسن (جبان) پاشان ئەم كەسانە بێبەش دەبوون لە هەڵگری نازناوی شەهید. لە دیوێكی تردا لافیتەیەك باس لە كوژرانی عەدنان خەیرولڵا دەكات لە لایەن ڕژێمی بەعسەوە و پێدانی نازناوی شەهید لە لایەن بكوژەكانی وەك چەواشەكارییەكی سیاسی.
ئەوەی گرینگە هونەرمەند بێلایەنانە چیرۆكە جیاوازەكانمان دەخاتە بەر چاو، ئەویش بۆ دروستبوونی پرسیار لە سەر وشەی شەهید و ناوەرۆكی وشەكە، تا بە دوای ئەو پرسیارەوە بین ئەگەر كوژراوانی دوو بەرەی دژ بە یەك هەر دووكیان لە لایەن بەرەكانی خۆیان بە پیرۆز و شەهید و نەمر حساب بكرێن، ئەی كەسی شەهید كێیە و ئەم وشەیە بۆ بە كار دێت و كێن ئەو شەرعیەتە دەبەخشنەوە؟ لای ڕۆستەم بەبەهاییی ژیان وا دەكات كەس نەیەوێت دەستبەرداری بێت، خۆ ئەگەر ئەو باوەڕە نەبێت كە لە دوای مەرگەوە ژیانێكی تر هەیە و ئەبەدییە و پلەیەكی باڵاترە لەم ژیانە، دەسەڵات و سیستمەكان ناتوانن وشەی شەهید و شەهادەت بە كار بهێنن، تا مرۆڤەكانی بۆ بەرەكانی جەنگ پێ بنێرن.
كە ئەم نووسراوانە دەبینین، دەمانخەنە گوومانی قووڵەوە لە سەر تێڕوانیمان دەربارەی وشەكە و واتا قووڵەكانی پشتی، كە پێم وایە زەروورەتێكی گرینگە كە مێژووی پێ بخەینەوە ژێر پرسیارەوە، چونكە ئەو وشانەی تابۆن و هەڵنەدراونەتەوە هەمان ئەو وشانەن ڕەفتار و سلوكی كۆمەڵگا ئاراستە دەكەن. پێم وایە ئەم پێشانگایە بە تەنها كار لە سەر بەها ئیستاتیكییەكانی هونەر ناكات و زیاتر ئایدیا تاووتوێ دەكات، بەڵام لە نووسراوە نەخوێنراوەكاندا، دەكرێت تا ڕادەیەك پێچەوانەی بیرۆكەی كۆنسێپتوالی خۆی ببێتەوە بە گەڕانەوەی ئیستاتیكییانە لە بەشدا نەك لە گشت.
پێوستە باس لە بابەتێكی تر بكەم، كە ڕیشە و پێگەی بەهێزی لە هونەری كۆمەڵگاكانی موسوڵمانادا هەیە، ئەویش ئامادەییی بەهێزی خۆشنووسییە وەك هونەرێكی ترادیسیۆنی و بەهایەكی ئیستاتیكی، وێنەی وشە سەرچاوەی لە ناو هونەری خۆرهەڵاتدا هەیە، كە جیاوازییەكی قەوڵی هەیە لەگەڵ دەركەوتنی نووسین لە هونەری شێوەكاریدا لە خۆرئاوادا، كە لەوێ زیاتر بۆ دەربڕینێكی عەقڵانی و جێگرەوەی وێنە بە كار هێنراوە. لای ڕۆستەم وشە بە هەر دوو ئاراستەكە كار دەكات: بۆ دەربڕینی بیرۆكە و وەك ئیمەیج.
بیرۆكەی هەڵبژاردنی شوێنی نماییش لە لایەن ڕێكخەری پێشانگا: زانا ڕەسووڵەوە بوە كە ئەو گوتی كۆنسێپت و بیرۆكەی پێشانگاكە لەگەڵ شوێنی نماییش خاڵی هاوبەشیان هەیە، كە لەم شوێنەدا شوێنەوار پارێزگاری لێ دەكرێت و ئەو پارچانەی لێرەدان بەهای مێژووییان هەیە و نابێت دەستكاری بكرێن وەك بیرۆكەی وشەی شەهید، كە لە كەلتووری ئێمەدا تا ڕادەیەك تابۆ بوە دەستكاریی واتای بكرێت، كارەكەی ڕۆستەمیش وەك ئەم پارچانەی ئێرە لە ئەنجامی هەڵدانەوەی ڕابردوەوە دروست بوە، بەو هۆكارە دەستنیشانی ئەم شوێنەم كرد بۆ پیشاندانی كارەكەی.
زانا ڕەسووڵ وەك ڕێكخەر شیعرخوێندنەوەی خستوەتە ناو پێشانگاكەوە، ئەویش بریتی بوو لە بەشداریكردنی شاعیر قوباد جەلیلزادە بە خوێندنەوەی تێكستی (شەهید بە تەنها پیاسە دەكات) جەلیلزادە یەكەم ڕۆژی پێشانگاكە بە دەوری فۆڕمی شەشپاڵوەكەدا شیعرەكەی خوێندەوە، لە خوێندنەوەی شیعرەكەدا، بە دەم سووڕانەوەوە كاتێك هەر كۆپلەیەك لە شیعرەكە تەواو دەبوو، پارچە كاغەزەكەی فڕێ دەدایە سەر زەوی. ئەم شیعرخوێندنەوەیەی یەكەم ڕۆژی نماییش تۆمار كرا و دواتر بە ڕێكۆردەر بەدرێژاییی تەواوی ڕۆژانی نماییش ئەو دەنگە لە پێشانگاكەدا لێ درایەوە.
پێم وایە بەشداریكردنی ئەو شیعرخوێندنەوەیە كاریگەرییەكی زۆر نەرینی هەبوو لە سەر پێشانگاكە و تەواو پێچەوانەی ئاڕاستەی كۆنسێپتی كارەكەی ڕۆستەم عەزیز بوو، ئەویش لەبەر چەند هۆكارێك، من بە هیچ شێوەیەك ناچم بە لای شیكاری شیعرەكەدا و ئەوە كاری من نییە، قسەم لە سەر بابەت و ناوەرۆكی شیعرەكە نییە، سووڕانەوەی شاعیر بە دەوری شەشپاڵوەكەدا لە كاتی خوێندنەوە لە سەر بنەمای سەیركردنی فۆڕمەكەی ڕۆستەم و خوێندنەوەی پارچە نووسراوەكانی ئەو نەبوو، كە گومان دروست دەكات لە ناوەرۆكی وشەكە. لای شاعیر شەهید هەر شەهید بوو، بەڵام ئەگەر شەهید بیزانیایە دوای مەرگی، ژیانی خێزانی ئا وا بێ بەهایە، خۆی شەهید نەدەكرد، ئەمە تەواو جیاوازە لە پرسیاركردنی ڕۆستەم لە سەر بنەمای وشەكە، هەروەها سووڕانەوەكەی شاعیر بە هاوبەشی لەگەڵ دەنگی میوزیكە غەمبارەكە ئەتمۆسفێرێكی عاتیفیی دروست كردبوو، كە لای ڕۆستەم كۆنسێپتی عەقڵانی لە ئارادایە كە لەگەڵ جۆری پێفۆرمانسەكە یەك ناگرنەوە و لە كۆنسێپتدا تەواو پێچەوانەی یەكتر كار دەكەن، سەرباری ئەمانە هەمووی، ناكرێت بینەر وشەی سەر لافیتەكە بخوێنێتەوە و لە هەمان كاتدا گوێ بۆ شیعریش بگرێت، بە ناویەكداچوونێَكی نێگەتیڤانە دروست ببوو، كە بینەر توانای كۆكردنەوەی لە دەست دەدا، كە بۆ ڕۆژانی دواتریش بە ڕیكۆردەر لێ دەدرایەوە و ئەو بەیەكداچوونە كاریگەریی نەرێنیی بۆ هەر دوو لا دروست كردوە: هەم بۆ شیعرەكە و هەم بۆ فۆڕمەكە، كە پێویستە بخوێنرێتەوە، ڕاستترە بڵێم شیعرەكە بۆ خۆی كارێكی سەربەست بوو، كە دەكرا جۆرێكی تر مامەڵەی لەگەڵ بكرایە. بەشداربوون و بەیەكەوەكاركردنەی شیعر لە پێشانگاكەدا، بردمییەوە بۆ ساڵی هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو، هەڵبەت لێرەدا مەبەستم لەو شێوازی بە یەكەوە كاركردنەكەیە نەك كارەكان خۆیان.
هەڵەپڕی: كارا فاتح