هەموو بیرکردنەوەیەکی ڕامانئامێز دەکرێ شعربێ وهەموو شعرێکیش جۆرێک بێ لە بیرکردنەوە . (مارتن هایدگەر)
محەمەد حەسەن
حسێن لەتیف یەکێکە لە و نوسەر و شاعیرانەی فرە ڕەنگە،خاوەنی چەند کتێبێکی شعری وچەندین لێکۆڵینەوەی بواری شعری وەرگێڕان وکاری ئەدەبییە . ئەوەی من لێرەدا دەمەوێت تیشکی بخەمە سەر قسەکردن و شەن وکەوکردنی شعریەت و زمانی شعریە لە هەردوو کۆمەڵە شعری (دەرگاکان بە زەردەخەنە دەکرێنەوە،چاپی -٢٠١٦) و کۆمەڵە شیعری (جەنگ نیازی ئاوابوونی نیە ،چاپی -٢٠٢٠) ئەوە ڕون وئاشکرایە شعر گۆشە نیگایە بۆ ئێستاو داهاتوو ،شاعیر پێویستە ئەو زمانە بدۆزێتەوە کە سەلیقە و دنیابینی خۆی لەسەر بنیات دەنێت و ئەو چەمکە دەستنیشان بکات وەک میتافۆڕێک هەمیشە لەناو زمانی شعردا لەبارەیەوە بدوێت و بەکاری بهێنێتەوە . بۆ نموونە ئەگەر پایز چەمکی کارلەسەر کاراوی حەمە عومەر عوسمان و ئیرۆتیک چەمکی هەڵبژێردراوی قوبادی جەلی زادەبێت .ئەوا جەنگ ئەو چەمکەیە شاعیر ئاسۆکانی چاوەڕوانی لەسەر هەڵچنیووە و هەرجارەو بەجۆرێک دەیخاتە وە بەر نەشتەری خۆی و لەسەری دەوەستێت .ئەگەر لەسەرناوی کۆمەڵە شعری یەکەم بوەستین ،شاعیر لێرەوە پێمان دەڵێت – دەرگاکان بە زەردەخەنە دەکرێنەوە ،نەک لولەی تفەنگەکان .زەردەخەنە بەهێزترە لە شەڕەکان ،مادام ژیان دەبەخشێتەوە .هەرلەو ڕوانگەیەشەوە تێمای شعری شاعیر درێژ کردنەوەی ئەو ململانێیە، لە نێوان شەڕو ئاشتی و ژیان ومردندا.
(شاعیرەکان گەمە بە زمان دەکەن
سەربازەکان بە گوللە
بەڕاست بەفرو خوێن لەسەر کاغەز دەبن بەهاوڕێ ؟)(١)
ئەگەر تەماشای زمانی شعری ئەم دەقەی سەرەوە بکەین دەمانخاتە دۆخی تێفکرین و ڕامانەوە ،بەتایبەت کاتێک دەق بەنیشانەی پرسیارکۆتایدێت . ڕەنگە دەیان جار بەفرو خوێنت لە ڕۆمانێك ،یان چیرۆکێک خوێندبێتەوە ،یاخود لە فیلمێکدا بینیبێتت نەی وەستانبیت و بەسەریا تێپەڕیبیت ، بەڵام ئەوەی وادەکات وشە وێنەکان بهێنێتە پێش چاو ، و بتخاتە دۆخی ڕامانئامێزەوە ، تەنها شعریەتی دەق و زمانی شعری دەقە. دیسانەوە هەر لە کۆمەڵە شعری یەکەمدا ،مۆتیڤەکانی جەنگ شاعیر پەرە بە دیدگا شعریەکەی دەدات و دەنوسێ:
سەربازەکانی ئەم بەر
سەربازەکانی ئەوبەر
یەکتر ناناسن
یەکتردەکوژن
تەنیا بۆ باشترکردنی دونیا !
سەربازەکانی هەردووبەر
ئەگەر بیری ژنەکانیان بکەن
لەخوا دەپاڕێنەوە
دونیا لەوە زیاتر نەگۆڕێت!(٢)
کۆنتاکتی نێوان ئەم دەقانە هەرئەوەیە کە -هارۆڵد بلوم- ناوی دەنێت بەستنەوی شعری ، چونکە خەیاڵکردنەوە بەبێ کاری گەری وەرگرتن و بەراورد نالوێ . شعرەکان لە وشەکان دروستکراون نەک شتەکان وە وشکانیش بە ڕایەڵەیەکەوە دەبەسترێنەوە کە دەبنە بەرهەم هێنەری مانای نوێ لە شعردا و ختوکەی بیری خوێنەر دەدەن. "ڕۆژ لە دوای ڕۆژ مرۆڤ پتر ئەو خاڵەی بۆ ڕوون دەبێتەوە کە دەبێت بۆ ڕاڤەکردنی ژیان ڕوو لە شیعربکات ؛ شیعر دڵمان دەداتەوە و دەبێتە هۆی ئەوەی لەبەرامبەر ژیاندا تاقەت بهێنین و بەرگەی بگرین."(٣) ڕەنگە سەخت بیت بتوانین وەڵامی ئەو پرسە بدەینەوە کە ڕاستەو خۆ شعر دەیوروژێنیت ، بەلام دوواجار ڕامان دەچەڵحکێنێت و بە ئاگامان دەهێنێتەوە بە رامبەر پرسە یۆنیڤێر ساڵەکان ،ئەویش ژیان دۆستیە نەک جەنگ . بەدرێژایی مێژوو هەتا ئەم ساتە ئەرکی سەرباز ،و پەیڕەوکەر ،ومرۆی بە ئایدۆلۆجۆجی گۆشکراوی دەمارگیر ،ئیشکردن وبەرپاکردنی جەنگێکە لەپێناو باشترکردن و گۆڕینی دنیا لە بەرامبەر سڕینەوەی ئەوانیتردا .کارکردنی شاعیرش یشکردنە لەناو زماندا هەتا بەجۆرێکیدی جەنگ تەوزیف بکاتەوەو مانای نوێی پێببەخشێت .
ئەگەر سەرنج بدەینە کۆمەڵە شعری (جەنگ نیازی ئاوا بوونی نییە) دەبینین شاعیر دیسانەوە جەنگی وەک میتافۆڕێک بەکار هێناوە بۆ نەخشاندنی فەرشیی زمانە شعرێکەیی .بەڵام لێرە دا جەنگ ئەو سام و هەیبەتەی ننەماوە کە لە کۆمەڵەی یەکمدا هەیبوو ، دەشێ سەر بازەکانیش بەجۆرێک لەجۆرەکان عاشق بووبن .یاخود نەیانەوێ لەپێناو هیچدا بکوژرێن .
لەو جێگایەیی سەربازەکان تووشت دەبن
دەبن بە ڕیزێک پەیکەر ،
دڵیان دوای پەپوولەی سەر کراسەکەت دەکەوێت ،
ئەو ڕێگایانەیان بیر دەچێتەوە
دەیانبەنەوە سەر گۆڕەپانی جەنگ .(٤)
لێرەدا سەربازەکان توشی هەڵگەڕانەوە دەبن ،ئەوانیش جەنگ ڕەتدەکەنەوە چون ئەوان دەبنە پەیکەر ،پەیکەرێک تەنها دڵیان بۆ ژیان و جوانی لێدەدات ،ئەوە فەرامۆش دەکەن کە سەربازی گوێڕایەڵ بن بۆ جەنەڕالەکان و ئاڕاستەی ڕێگاکەیان دەگۆڕن لە مەیدانی جەنگەوە بۆ مەیدانی عیشق و جوانی .
خەون دەبینێت
کانزاکان بکرێن بەکلیل نەک فیشەک
شاعیرێک.(٥)
ئەمە نەک خەونی شاعیرێکە ،بەڵکو خەونی زۆرینەی مرۆ ئازادو ژیان دۆستەکانە لە هەموو دنیا ،بەڵام ئەوەی وادەکات شێوازی دەربڕین بگۆڕێت لە شاعیرێکەوە بۆ شاعیرێکیتر ،تەنها زمان و شعریەتە ،ڕەنگە زۆرێک لە ئەدەیبان هەمان پەیامی ژیان دۆستی بکەنە هەوێنی ڕۆمان و چیرۆکەکانیان و لەو گۆشەنیگایەشەوە تێمای دەق بنیات بنێن .بۆ ئەوەی بوونی خۆت بسەلمێنیت پێویستت بە زمانە ،بۆ ئەوەی لەوانیتر نەچیت پێویستت بە فۆڕم و دنیابینی و گۆشەنیگای جیاوازە ، چوون ئەو جەنگەی ئەدیبێک بەکاری دەهێنیت لەدەقێکدا ، هەمان جەنگ نیە شاعیرێک لە شعردا بەکاری دەهێنێت و فۆڕمێکی ستاتیکی پێدەبخشێت .ڕەنگە ئەوانەی لەجەنگدان بە فعلی ئەزموونی جەنگ بکەن .شاعیر جارێکیتر لەناو زماندا بەکاری دەهێنیتەوە و کاری نوێی پێدەبەخشێت."شیعر لەیەک کاتدا ئەزموونی خۆشەویستیە کە هاتووە یان دێت ،هەروەها ئەزموونی مردنیشە کەهاتووە یان دێت. خۆشەویستی دەست دەکات بەوەی کە مەرگ تەواوی نەکردوەو مەرگیش ئەوە تەواو دەکات کە ئەڤین دەستی پێکردووە ."(٦) بەڵام دیسان ئەو جەنگەی شاعیر لەناو زماندا بەکاری دەهینیت مەودای فراوانترو بگرە ناکۆتایە لەو جەنگەی کە لەواقیع دا دەگووزەرێت .چوون جەنگی شاعیر جەنگێکە لەناو خودی زماندا ڕوودەدات ،جەنگەکانی سەر زەیش لە ناوچەیەکی سنور دارو سنور بۆ کێشراودان .هەوڵی شاعیر ڕزگار کردنی مرۆڤە لەدەست جەنگ و وێنەکردنی ئەو تابلۆیەیە کە ئێمە پاش جەنگ ڕاستەو خۆ بەری دەکەوین وەک چاوەڕوانی ژنێک بۆهاوسەری و دایکێک بۆ منداڵەکەی و عاشقێک بۆ مەعشوقەکەی.
سەرچاوەکان
١- دەرگاکان بەزەردەخەنە دەکرێنەوە ،شعر ،حسێن لەتیف چاپی ٢٠١٦لا ١٤.
٢- هەمان سەرچاوەی سەرەوە ،لا١٩.
٣- بنەماکانی تیۆری ئەدەبی ،هانزبێرتینز ،و/عبدالخالق یەعقووبی ،چاپی ٢٠١٥،لا١٢.
٤- جەنگ نیازی ئاوابوونی نییە،کۆمەڵە شعر ،عسێن لەتیف،چاپی ٢٠٢٠لا٢٤.
٥- هەمان سەرچاوەی سەرەوە ،لا٧٤.
٦- دەقی قورئان وئاسۆکانی نووسین ،ئەدۆنیس ،و/ئومێد عوسمان ،چاپی یەکەم ٢٠٠٨لا١٤٧.