سمكۆ محەمەد نووسەر و ڕۆژنامەنووسێكی چالاكی پاش ڕاپەڕینە، ئەو چەندین كۆڕ و سیمیناری تایبەتی بە بوارە جیاوازەكانی فیكردا بەستووە و خاوەنی چەند كتێبێكە لەو بوارانەدا، لەم دەفەتەدا سمكۆ محەمەد لەسەر چەند پرسێك تایبەت بە تۆڕی هەواڵی ژیان دەدوێت.
ئامادەكردنی: عەباس جەمیل
ژیان: بەهۆی سرووشتی جیاوازییە فكری و ئایینی و زانستیەكانەوە، بەڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ هەموو شتێك سیفەتی ئایدیۆلۆژیان وەرگرتووە، ئەمەش روونكردنەوە و پێناسە و شیكردنەوەی زیاتری ویستووە، لەكاتێكدا توێژەران و بیرمەندان بەبەردەوامی رەخنەیان لەم چەمكە گرتووە، خوێندنەوەی ئێوە چییە و چۆنە بۆ چی هەموو دیاردەكان بەو ئاراستەیەدا رۆیشتن؟.
سمكۆ محەمەد: نا من تەواو كۆك نیم لەگەڵ ئەو بۆچوونە، چونكە ئەم بابەتە چیرۆك و بەسەرهاتی جیاوازی هەیە كە لەدوای كلاسیكیزم، چەمكی جۆراوجۆر بەرهەمهات، بۆیە نابێ ئەوەمان بیربچێ لەوەتەی بیركردنەوە هەیە، ئایدیۆلۆژیا هەیە و لەهەموو سەردەمێك و قۆناغێكدا بەستایلی جیاواز نوێ دەبێتەوە، چونكە ئینسانی ئایدیۆلۆژیست هەمیشە بەدوای ئایدیایەكی نوێ دەگەڕێت تاكو لەپرۆسەی بڕیارداندا بەپێی ئەو دیدگایە بوونی خۆی بسەلمێنێ.
بەهەرحاڵ بۆ ئەوەی قسە لەسەر سەرەتاو دەرهاویشتەكانی دوا قۆناغی فكر و ئایین بكەین، دەبێ لەسەرەتای ئەو جیاوازییە فكری و ئایدییایانەوە قسە بكەین، ئایا بۆچی هەموو فكرێك و هەموو كردەیەكی تەنانەت پیشەسازیش بوون بە ئایدیۆلۆژیای كۆنكریتی.
هەڵبەت هەموو فكر و ئایین و فەلسەفەیەك بنەمای رەسەنایەتی خۆی هەیە و هۆكارێك هەبووە گرەوی لەسەر جێكەوتە بوونی كردووە، ئەمە هەر لەسەردەمی كلاسیكەوە واهاتووە، بۆیە ناكرێ بۆ هەموو بابەتێك بچینەوە یۆنانی كۆن و میسری كۆن و هیند و چینی كۆن كە ئەمان هەم كۆمەڵگە و هەم دەوڵەت و قەوارەی رەسەنن، بەڵام ئەوەی كە تاڕادەیەك وڵامی ئامانجی ئەو پرسیارە دەداتەوە، ئەوەیە كە كۆتایی سەدەی رابردبوو سەدەی گەشەو هەڵدانی تەكنۆلۆژیا بوو، بەوپێیەی كە فەلسەفە و ئایینیش لەماڵێك و لەزەمەنی جیاوازدا موناقەشەی لەسەر دەكرا، ئیدی ئایدیۆلۆژیا یەكێك لەو چەمكانە بوو كە زۆرترین موناقەشەی لەسەر كراوە، چونكە زۆرترین رووبەر و فەزای فەلسەفی و ئایینی داگیركردبوو تائێستاش گرەوی ململانێكان لەسەر ئەو بابەتە دەكرێ، بۆیە كە مۆدێرنە و رێنیسانس هات، زنجیرە سوبغەیەكی بەرهەمی ئەدەبی وەكو تەشكیلاتێكی ئیدیۆلۆژی لەسەر زاری بیرمەندان جێكەوتە بوو، ئەمەش ئەوكاتە بوو كە تاقمێك گوتاری بەهایی رێژەیی پێكەوەگرێدراو نوێنەرایەتی ئەم رەوتەیان دەكرد. هەر لەوكاتەوە ئایدیۆلۆژیا جارێكی تر و بەرەنگ و بۆیەكی ترەوە، وەكو ئەوەی لەسفرەوە جیهان بونیاد بنینەوە، سەرتاپای فەزای بیركردنەوەكانی سەرخانی كۆمەڵگە و دەوڵەتیشی داگیركرد، هەموو دژەكان بەئاكادیمی و دەرەوەی ئاكادیمیاشەوە لەسەر ئەو گوتارە ئایدیۆلۆژیانە كۆك بوون كە قەیرانە مێژووییەكانیان مەترسیدارتر كردبوو، بەڵام تاكو بۆشاییەك مابوو كە هۆكاری هەڵوەشاندنەوەی كۆمەڵگەكان بوو، ئەم حاڵەتەش لەگەڵ خۆیدا جەنگی دەكرد، مەبەستم ئەوەیە كە ئایدیۆلۆژیا بەحوكمی زەمەن لەگەڵ خۆیدا كێشەی هەبوو، ئەویش بەبنبەست گەیشتنی ململانێی فكری بوو كە پڕكردنەوەی بۆشاییەكە بوو، لێرەوە پەیوەست بوون بەئەخلاقەوە بوو بە ئۆلگۆیەكی تر بۆ لەدایكبوونی ئایدیۆلۆژیای هاوچەرخ، بۆ نموونە دادگایی كردنی هێزی ئایدیۆلۆژی هاتە ئاراوە كە دژی روحی سەرمایەداری كلاسیكی بوو. دژایەتی روحی سالوسی مەسیحیەت و ئایینەكانی دیكە بوو كە لایەنێكی ئایینی بوو، هەروەها دژایەتی ئەو فكرە كۆنكرێتیانە بوو كە لاەینێكی دیكەی بوو، كەوابوو بۆمان دەركەوت بۆچی رەخنە لە كۆی سێكتەرەكان بوو بەئەزموونی رەتكردنەوەی هەموو رەهاییگەراییەكی ئایینی و سیاسی و فەرهەنگی. نموونەشیان ئەو بیرمەند و شاعیرانە بوون كە دژی سیستمەكان راوەستانەوە و بە مەرگی خۆیان یان پەراوێزخستنیان كۆتایی هات.
ژیان: باشە كەواتە دەكرێ بڵێین هۆكاری ئەو فرەییەی كە لە ئاڕاستە فیكریەكاندا دەبینرێت، بە زۆری دەگەڕێتەوە بۆ گۆڕانكاریەكانی كەشوهەوا سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابورییەكانی نێو كۆمەڵگەكان، بەدەر لە پێناسە كلاسیكییەكەی، ئێستا پرسیاری دوای ئەوە ئەوەیە ئایا جیاوازی و بەرجەستەبوونی ئەم چەمكە لە كۆمەڵگە داخراوەكان بەراورد بە گەڵانی پێشكەوتوو چۆن دەبینن، ئایا ئایدیۆلۆژیا چ وەكو ئایین و چ وەكو فكر لەنێو هەموو كۆمەڵگەكاندا ماوە، یان گەیشتۆتە كوێ ؟.
سمكۆ محەمەد: كە باس لەزەمەنی ئەم چەمكە دەكەین، یەعنی نابێ جیاوازی لەنێوان ئێرەو ئەوێ بكەین، نابێ جیاوازی لەكۆمەڵگەی داخراوو و كۆمەڵگەی كراوە بكەین، چونكە ئایدیۆلۆژیا هەر ئەو فەزایە درووستدەكات كە دەیەوێت، واتە بەپێی ویست و ئامانجی ئایدیاكەیە، جا ئەو ئایدیایە ماتریالی بێت یان ئایدیالیستی بێ، كەوابوو ئایدیۆلۆژیا لەخۆڕا دەرناكەوێت، بەڵكو لەدەقێكدا یان لەرێگەی تیۆرەوە دەردەكەوێت، یان لەرێگەی ئایینەوە یان لەرێگەی كەرەستە و گرووپی سیاسی و تەنانەت وەرزشیشەوە دەردەكەوێت، وەكو ئەوەی ئێستا دەیبینین، بۆیە بەئاسانی ئایدیۆلۆژیای هاوچەرخ نابینرێت و هەستی پێناكرێ، بەتایبەتی بۆ ئەو كەسانەی كە شارەزاییان نییە لە گەمەی سیاسی ئەم سیستمە هاوچەرخە، لەسیستمی فیدرالیدا هەر كارێك بەپێی رەهەندی خۆی و بەرامبەر ئایدیۆلۆژیایەكی تر دەپارێزرێ كە حوكمی بەسەردا دەكات، بەڵام ئایدیۆلۆژیا پەیوەندییەكی خەیاڵییە كە ئەفرادەكان پێكەوە لە بابەت و مەیدانێكی دیاریكرادا گرێدەدات و وەكو واقیع دەیناسێنێ، بەڵام لەدەرەوەی دەقەكەدا مانایەكی دیكەی وەهمی یە.
با پێناسەیەكی نوێ پێشكەش بكەم، ئایدیۆلۆژیا ماسكێكە لەشێوەیەی هۆشیارییەكی موزەیەف و تێكەڵ و تەمومژاوی كە سەرەتای دیارە و كۆتایی نییە، چونكە كۆمەڵێك بەها و بیرۆكەیە كە گروپێك بڕوایان پێیەتی، هەڵبەت ئەمەش كاریگەری لەسەر فكر دەكات و زۆرجاریش بەلاڕێیدا بردووە، دەبێتە لۆژیكێكی نەشیاو یان مەعریفەیەكی وەهمی كە بیانووەكە ئەوەیە كۆمەڵگە بەپێی ئەو لۆژیكە بەرژەوەندی خۆیان بدۆزنەوە، (عبدلله العروی) بیرمەندێكی عەرەبییە لەهەشتاكانی سەردەی رابردوو زۆر موناقەشەی ئەم چەمكەی كرد، زۆربەی چەمكەكانی كردووە بە كتێب، لە كتێبی (مفهوم الایدیولوجیە) ئەم چەمكە دابەشدەكاتە سەر سێ جۆر.
جۆری یەكەم ئایدیۆلۆژیای تێڕوانینی یونیڤێرساڵییە: ئەم سیفەتەی ئایدیۆلۆژیا لەفەلسەفە نزیكتر دەبێتەوە، بەوپێیەی لە حوكی شمولی و یونیڤێرساڵیدا، چارەسەری كێشەكانی تاك و كۆمەڵگەش دەكات، بەهەمان شرۆڤەش خۆی یەكلایی دەكاتەوە و لەمێشكی هەمووانیشدا رەنگدەداتەوە.
جۆری دووهەم ئایدۆلۆژیای تاكگەراییە: ئەم ستایڵە بەپێی تێگەیشتن و قەناعەتی تاكەكانە بۆ ئاسۆیەكی فكری دەڕوانێ، لێرەدا تاك هەموو ئەو رەگەزانە لەفكر و لەوێنەیەكی درووستكراو و رەنگاوەڕەنگدا دەدۆزێتەوە، لەوێشەوە غەریزە بچوك و گەورەكانی خۆی لەجەستە و مێشكیدا تەوزیف دەكات، بەڵام ناتوانێ بازبدات بەسەر سنوورەكانی خۆیدا و قەید و بەند بەیەكجاری بشكێنێ، ئەمەش تێڕوانینێكی زەینییە كە خۆی تێدا دەبینێتەوە، نەك هەموو دونیابینی نوێ ببینێ.
جۆری سێهەم ئایدیۆلۆژیای دیاردەناسی: ئەم رەهەندەیان شیكارییە بۆ مەعریفە و زانست و كێشە بابەتی و خودییەكان زیاتر دەردەخات، ئەمەیان بەبارتەقای ئایدیۆلۆژیای یونیڤێرساڵی كاریگەری هەیە، چونكە لەبارەی ئینسانەوە بەگشتی قسە دەكات، چونكە جیاوازییەك لەنێوان ریالییەتی و فكر هەیە، ئەمە هۆكاری ئەوەیە كە ئایدیۆلۆژیا وا لێدەكات پێچەوانە ببێتەوە لەبەرامبەر فكری راستەوخۆ، هەڵبەت ئەمەش ئارگۆمێنتی خۆی هەیە.
كەواتە ئایدیۆلۆژیستەكان هەرەیكەیان ئارگۆمێنتی خۆیان هەیە، هەریەكەیان پێیانوایە لۆژیكی ئەوان پێچەوانەی ئەو هەقیقەتەیە كە كۆمەڵگە بەگشتی بڕوایان پێیەتی، لۆژیكستەكانیش واشیدەكەنەوە گوایە وەهمی ئەوانی ترە كە ستایلی جۆرە خۆشەویستییەكە كە مانای كۆنتڕۆڵكردنی كۆمەڵگەی هەیە، ئەمەش زەمینەیەكی فەلسەفی هەیە كە ماتریال و عەقلانییەت حوكمی بەسەردا دەكەن، بەڵام لەرابردوودا پەیمانی شۆڕشی فەرانسی و ئاشكراكردنی پارادۆكسەكانی فكر، نەیانتوانی باڵانس بۆ هەموو شتەكان رابگرن، بۆیە لێرەوە لۆژیكیستەكان ئەمەیان وەكو دیفاكتۆ تەماشا نەكردووە و بەفكرێكی ئایدیۆلۆژیی دۆگما و نازانستی ناوزەدیان كردووە.
كەوابوو لێرەوە ئەو جەنگە ئایدیۆلۆژیەی لەگەڵ ئاراستەكانی تر كە خاوەن فرسەتێك نیین بۆ تەعبیركردن لە خۆیان، ئەو باسە زیندوو دەكەنەوە كە هەموو رۆشنبیر و نووسەرێك جورئەتی ئەوەی نییە موناقەشەی ئاییدۆلۆژیا بكات، چونكە بەناڕاستەوخۆ رۆشنبیری كردووە بە كارێكتەرێكی چالاك و بەكارهێناو كە لەرێگەی ئەدەبیات و نووسینی رۆمان و تێكستەوە تەعبیر لەخۆی بكات و بەخەیاڵی خۆشی وابزانێ دژی ئایدیۆلۆژیایە، بەڵام گروپی سیاسی و چین و توێژەكانی تر ململانێیەكی دیكەی راستەوخۆ دەكەن، بۆیە ئایدیۆلۆژیا هەمیشە خۆی بەرهەمدێنێتەوە و بەراستەو خۆ بێت یان ناڕاستەوخۆ خۆی زیندوو دەكاتەوە.
وەختێك ئایدیۆلۆژیا لەچەمكەوە بوو بەكەرەستەی دامودەزگای دەوڵەت و هەروەها كۆمپانیاكانیش دەبنە بەشێك لەكارگەی ئایدیۆلۆژیا، ئەوكاتە زیاتر هەست بەمانەوەی ئەم چەمكە دەكەین كە چەند چالاكە، ئاڵتۆسێر زووتر لەهەموو بیرمەندەكان هەستی پێكرد، ئەو باسی لەو جیاوازییە ریشەییانە كرد كە لەنێوان ماركس و هێگڵ بوو، چۆن دەوڵەت خراپ كەڵكی لێوەرگرت و هەموو دامودەزگاكانی خستە ژێر هەژموونی ئایدیۆلۆژیاوە. هەڵبەت ئەمە دوابەدوای ئەو جەنگە دیالیكتییەكەی ماركس و هیگڵ بوو لەرابردوو، ئەوكاتیش بەشێكی زۆر لەبیرمەندان هەستیان بەمەترسیەكە كرد كە لەئەنجامی ئەو گەشەیە سەرەتای بێبەهاكردنی ئەو شتانەیە كە ئینسان شانازی پێوەدەكات و لەسەروو هەمووشیانەوە هۆشیاری و ئازادی نووسین بوو، ئەوەبوو لەدرێژەی ئەو رەوتە چەپە فرۆییدیەی كەلێنە روحییەكانی ماركسی پڕكردەوە، ئەم بێبەهاكردنە بووە میتۆدێكی سنوورداری فكری، ویلهێم رایش یەكێك لەو بیرمەندانەیە كە هەردوو فەلسەفەی سایكۆلۆژی و ماتریالیزمی دیالیكتیكی تێكەڵ كرد، بەڵام لەرێگەی رەخنە لەئایدیۆلۆژیاوە، كتێبی گرگن ی نووسی و زۆرترین خوێنەری هەبوو، زۆرترین كەس لەسەرەتاسەری دونیادا كەوتنە ژێر كاریگەری و هەژموونی ئەو بیرۆكەیەوە كە دژی ئایدیۆلۆژیا و خەیاڵی دۆنكیشۆتی بوو.
لەرووی فەلسەفەییەوە ماركس پێیوایە شیكردنەوەی ناوەڕۆكی ئایدیۆلۆژیاكان بەسەر راڤەی كردەی مرۆییدا پەیڕەوناكرێ، پێویستە دان بەوەدا بنرێت كە زیاتر لەكاریگەری و نیشانەكانی ئەو تیگەیشتنە ئامادەیە، بۆیە لەكتێبی ئایدیۆلۆژیای ئاڵمانی دەنووسێ وادیارە خەڵكی و بارودۆخی خەڵكی لە هەموو ئایدیۆلۆژیاكاندا كە لەسەری وەستاون، وەكو ئەوەیە لە فۆتۆیەكی تەمومژاویدا درەكەون. چونكە ئایدیۆلۆژیا ریشەی خۆی لە بارودۆخی ژیانی ماتریالیدا داكوتاوە، بەڵام ئەوە پێویستی بەبوونی پەیوەندییەكی گشتی، یان تاكلایەنی نێوان بناغەی راستەقینەی كۆمەڵگە هەیە، چونكە پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان بونیادی یاسایی و سیاسی نییە. ئەوەی تێبینی ماركسە لەو پەیوەندییەدا دەكەوێتە نێوان بونیادی چینایەتی و خودی ئایدیۆلۆژیا، بەوپێیەش بێت پەیوەندیی نێوان ئایدیۆلۆژیا و ژێرخانی ماتریالی دەگشتێنێ، چونكە بنەمای ئەو بۆچوونە كەناڵێكی نێوان ئەو دوانەیە كە بەشێكی دەركەوتنی ئایدیاكانە و دوا بەدوای ئەو پەیوەندییەش، ئایدیۆلۆژیایەكی دیكە لەدوای خۆی بەرهەمدێنێتەوە، زۆرجار ئایدیالیزمیش كە بەرامبەر ماتریالیزم دادەنرێت، هۆكارەكەی تەنها دژبوونی چەمكە، چونكە ئایدیا وەكو بیرۆكە و بەرهەمی عەقڵ تەماشا كراوە، واتە شتێك لەزەیندا چەكەرەی كردووە، ئەوەی دیكە وەكو رێژەی كامڵ بوونی پێش پراكتیك كردنی بیرۆكەكەیە، ئەم چەمكە راستەوخۆ پەیوەندیی بە روحەوە هەیە، بۆ ئەو بابەتانە بەكاردێت كە نابینرێن، وەكو چۆن دیكارت لەبارەی لاهوتەوە بەكاریهێنا.