رەخنەی ئەدەبی چییە؟ و تیۆریی ئەدەبی چییه؟

عەبدولخالق لە یەكێك لە كتێبەكانتدا بە ناوی "دەنگی بلوورینی دەق"، تۆ نموونەی بیرمەندێكی فەرەنسی دەهێنییەوە كە لە  هیگڵی پرسیوە بە كورتی باسی بیروباوەڕی خۆتم بۆ بكەی، بەڵام هیگڵ بە توندی وەڵامی ئەوكەسە دەداتەوە و پێی دەڵێ: روون کردنەوەی ئەوشتە نە بە كورتی دەكرێ و نە بە زمانی فەرەنسیش دەوترێ.

 

عەبدولخالق یەعقووبی: بەڵێ، لە راستیدا ئەو قسەیە قسەیەكی راستە بۆ بارودۆخ و مەوقیعیەتی ئێستای رەخنەی ئەدەبی لە زمـــانــی كوردیدا، رەنگە بەوهۆیەی كە ئێمە پێشینەی مێژوویەكی زۆر دیار و ئاشكرامان نییە لە تیۆری و رەخنەی ئەدەبی لە زمانی كوردیدا. بۆیە زمانی كوردی تا ئێستاش نەیتوانیوە دەرەتان و هێزی ئەوە لە خۆیدا بەرهەم بێنێ كە دەرەقەتی باسوخواسە گرینگ و بنەڕەتی و قووڵەكانی رەخنەی ئەدەبی بێ. بەڵام لە لایەكی دیكەوە ئەو قسەیە، با بڵێین، ئەو جۆرە وشیارییەش لە ئێمەدا، وەك كەسانێك كە بە زمانی كوردی كاردەكەین، بەدی دێنێ كە پێویستە زمانی كوردی ئامادەی ئەوە بێت كە رەخنەی ئەدەبیش وەربگرێت و لە نێوخۆیدا دایبەزێنێ، و باسەكانی رەخنەی ئەدەبیش لە چوارچێوەی گوتاری ئەدەبیی كوردی و لە چوارچێوەی زمانی كوردیدا خوویا بێت و خوێنەری كوردیش بتوانێت بە زمانی كوردی رەخنەی ئەدەبی و تیۆریی ئەدەبی بخوێنێتەوە. بۆیە بە رای من ئەو قسەیە تەنها لایەنی رەشبینییەكەی مەبەست نییە، بەڵكو لایەنێكی گەشبینیشی تێدایە .

عەبدولخالق یەعقووبی: بە دڵنیاییەوە، چونكە بە راستی ئێمە لە ئەدەبیاتی كوردیدا تا ئێستاش زیاتر سەرقاڵی ئەو گوتارە زاڵانە بووینە كە بۆ نموونە شیعر بەردەوام تێیدا ئامادە بووە و بەردەوام مەیدانەكەی داگیر كردووە، بەڵام كەمتر لایەنێك بووە یان كەمتر نووسەرێك بووە كە خۆی لە قەرەی باسوخواسە گرینگەكانی ئەم سەردەمە بدات كە بە راستی خوێندنەوەی ئەدەبیاتە، رەخنە كارییە لە بواری ئەدەبیاتدا، بنەما  دانانێكە بۆ تیۆریی ئەدەبی، بۆ ئەوەی كە ئەو ئەدەبیاتە بێجگە لەوەی كە بەرهەم دێت وەكو دەق، توانایی ئەوەشی هەبێ باسی خۆی بكات و خۆی بخوێنێتەوە. 

عەبدولخالق یەعقووبی: ئەوەی راستی بێ، پەیوەندییەكەیان پەیوەندییەكی زۆر تۆكمە و راستەوخۆیە. بە زمانێكی زۆر سادە، دەتوانم بڵێم تیۆریی ئەدەبی ئەو بنەمایە فەلسەفیانە بۆ رەخنەی ئەدەبی بەرهەم دێنێ كە تۆ دەتوانی لەسەر بنەمای ئەوان باس لە دەقێكی ئەدەبی بە شێوەی پراكتیك و کردەکییانە بكەی. بە وتەیەكی دیكە، تیۆریی ئەدەبی میتۆدی قسە كردن لە سەر دەقت پێ دەدات و رەخنەی ئەدەبی خودی قسە كردنەكەیە   لە سەر دەق. كە واتە، بە بێ بوونی تیۆریی ئەدەبی، بە بێ بوونی پاڵپشتێكی تیۆریك تۆ ناتوانی رەخنەیەکی ئەدەبیی بەهێزت هەبێت. بۆیە پەیوەندییەكە پەیوەندییەكی راستەوخۆیە؛ تۆ تا چەندە لە تیۆریی ئەدەبی تواناییت هەبێ و بەرهەمهێن بی، ئەوەندەش لە رەخنەی ئەدەبیدا دەتوانی داهێنەر بی و ڕەخنەیەکی ئەدەبی بەرهەم بێنی كە دواجار قسەی جیدی هەبێ لە سەر دەق، دواجار خوێنەر لەگەڵ لایەنە شاراوەكانی دەقدا ئاشنا بكات و تەنانەت دەرەتانی ئەوە بەدی بێنێ كە ئاسۆیەك بەرەو ڕووی نووسەر بكاتەوە، لە پێناوی ئەوەی كە چۆن لە خوڵقاندنی دەق بڕوانێت و چۆن لە ئەدەبیات، بە مانا ورد و قووڵەكەی، بڕوانیت، بۆ ئەوەی كە بتوانی ئەدەبێكی سەركەوتوو، ئەدەبێك كە زیاتر چێژ بەخوێنەر بگەیەنێ، ئەدەبێك كە زیاترین مانا دەستەبەربكا بەدی بێنیت.

عەبدولخالق یەعقووبی: لە راستیدا، هیچ دەقێك لە بنجوبناوانەوە بۆئەوە بەرهەم نایەت كە چاوی رەخنەکاری پێ بكەوێت و هیچ دەقێك نییەتی بەرهەم هێنانی ئەوە نییە كە رەخنەکارێك بیخوێنێتەوە. بەڵام رەخنە خۆی كارێكە لە سەر دەق دەكرێ بۆ ئەوەی كە پێناسەیەكی پوختتر و پاراوتر و وردتر لە دەق بە دەستەوە بدرێ. بە وتەیەكی دیكە، وەك چۆن ئەم جیهانە خۆی هەیە بە بێ ئەوەی كە زانایەك هەبێ لە راستیدا لێی بكۆڵێتەوە، دەقیش بە هەمان شێوەیە.

بەڵام كاتێك كە زانایەكی، بۆ نموونە، سروشتی دێ لە جیهانی سروشت دەكۆڵێتەوە و لایەنە تاریك و نوتەكەكانی روون دەكاتەوە، تۆ زیاتر لە دونیا تێدەگەی، زیاتر لەو جیهانە سرووشتییە تێدەگەی، دەقیش بەهەمان شێوە؛ كاتێك كە رەخنەکار دەقێك دەخوێنێتەوە، لە راستیدا خوێنەر لە گەڵ هەندێك لایەن ئاشنا دەکات كە لەوانەیە لە خوێندنەوەی ئاساییی خۆیدا تێی نەگات و تەنانەت لەوانەیە لە هەندێك لایەنی دەقەكە چێژ وەرنەگرێ، بەڵام رەخنە پێناسەیەكی تر دەخاتە سەر دەق رووناكاییەكی زیاتر دەخاتە سەر دەق و دەبێتە هۆی ئەوەی خوێنەر بە چاوێكی ترەوە، بە ئاسۆی روانینێكی فراوانترەوە لە دەقەكە بڕوانێ، و بە هەمان نیسبەتیش، مانای زیاتری لێ هەڵێنجێ یان چێژی زیاتری لێ وەربگرێ.

عەبدولخالق یەعقووبی: لە راستیدا، باسكردنی مێژووی رەخنەی ئەدەبی رەنگە هەرگیز لە دەرەتانی دانیشتنێكی ئاوادا نەگونجێت، بەڵام بنەما یا سەرەتای رەخنەی ئەدەبی دەگەڕێتەوە بۆ كاری فەیلەسوفانی یۆنانی كەونارا كە، لە راستیدا، ئەوان هاتن باسی ئەوەیان كرد كە دەبێت دەقێك چۆن بخوڵقێت؛ واتا لە سەرەتاوە بیری رەخنەیی لەسەر بنچینەی ئەوە دامەزرا كە دەق دەبێ چۆن بەرهەم بێت، چونكە پێیان وابوو هەمیشە لە نێوان داهێنەرانی رەسەن و داهێنەرانی نارەسەندا جیاوازی هەیە. دواتر ئەو بیرۆكەیە دەستاو دەست كــرا بە درێژایی مێژوو، تا ئەوەی گەیشتینە سەردەمی مۆدێرن كە ئیتر زیاتر لەوەی كە باس لەوە بكرێت دەقێك چۆن دەبێ بخوڵقێنرێت و پێناسەی دەقێكی رەسەن چییە؛ باس لەوە كرا دەق چییە و دەق چۆن دەتوانێ چێژ بە خوێنەر بدات. كــە واتە، دوو بۆچوونی سەرەكی بە درێژایی مێژوو كە لە سەر رەخنەی ئەدەبی بووبێت، یەكێك ئەوەیە كە دەبێ دەق چۆن بخوڵقێنرێت، یەكێكی تر ئەوەیە كە دەق چییە و چییەتی دەق دەبێ چۆن پێناسە بكرێ، و وەك جەنابت دەفەرمووی، دەق دەبێ چۆن بخوێنرێتەوە، نەك چۆن بنووسرێ. ئەمە ئەو دوو بیرۆكە سەرەكییە بووە كە بە  راستی لێرەدا رەنگە دەرفەتی ئەوەمان نەبێ ناوی یەك بە یەكی بیرمەندان و داڕێژەرانی ئەو بیرۆکانە بێنین، بەڵام ئەو مێژووە، گومان لەوەدا نییە، مێژوویەكی ڕۆژاواییە، واتە مێژووی ڕەخنەی ئەدەبی سامانێكە كە تۆ تەنها لە  ماڵی رۆژئاوادا دەیبینی و لە رۆژهەڵاتدا، ئەوەی راستی بێت، ئێمە بەرهەم هێنی تیۆری و رەخنەی ئەدەبی نەبووینە؛ بۆیە مێژووەكە بۆ ئێمەی رۆژهەڵات نشینان زیاتر لەوەی كە لە راستیدا شتێك بێ كە بڵێین پێشینەی خۆمانە شتێكە كە دەكرێ وەكو دەستكەوتێك بۆ خۆمان چاوی لێ بكەین كە دەتوانیین لە رۆژئاوا بیبینین و بیخوێنینەوە و کەڵکی لێ وەرگرین بۆ ئەدەبی خۆمان.

عەبدولخالق یەعقووبی: وەك پێم گوتی سەرەتاكانی دەگەڕێتەوە بۆ سوقرات و ئەفلاتون و ئەرەستو، كە ئەوانە دەست پێكەرانی باسكردن لە ئەدەبییەت و ئەدەب و لە چۆنیەتی بەرهەم هێنانی ئەدەب بوون، بەڵام ئەگەر مەبەستمان رەخنەی ئەدەبیی مۆدێرن بێ، ئەوە بێگومان مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ یەك دوو سەدە لە مەو بەر. بە تایبەتی رەخنەی ئەدەبی لە سەدەی بیستەمدا بە شێوەیەكی زۆر پوخت و پاراو، با بڵێین، میتۆدیك و چوارچێوەدار و رەوشتمەند سەری هەڵدا و ئیتر لەوكاتەوە بوو كە قوتابخانە و رێبازە ڕەخنەییە ئەدەبییەکان یەك لە دوای یەك هاتنە ئاراوە و هەركام لە گۆشە نیگایەكەوە لـــە دەقیان روانی و لێیان کۆڵییەوە.

عەبدولخالق یەعقووبی: راستە دەق خۆی قسە دەكات، راستە دەق خۆی دەتوانێ بە جۆرێك لە جۆرەكان، با بڵێین، باس لە دۆخ و ناسنامەی خۆی بكات، بەڵام وەكو پێم گوتی رەخنە زمانێكە كە لە سەر زمانێكی دیكە قسە دەكات، واتە جۆرێک meta language”"- ە، زمانێكە لە سەر زمانێکی تر. كە واتە، تۆ بۆ ئەوەی باس لە زمانی ئەدەبی بكەی، پێویستت بەوەیە كە زمانێكی ڕەخنەیی بەرهەم بێنی و ئەو زمانە ڕەخنەییە، وەك پێم گوتی، لە ڕاستیدا دەبێتە هۆی ئەوەی دەق بە شێوەیەكی وردتر پێناسە بكردرێ، واتە دەق تەنها لە گۆشە نیگـای ئەو زمانەوە كە خۆی بە کاری دێنێ نەبینرێ، بەڵكو لە گۆشەنیگـای ئەو زمانەوە كە لە سەر زمانی دەق باس دێنێتە ئاراوە جارێكی دیكە بخوێندرێتەوە و جارێكی دیكە پێناسە بكرێتەوە. 

ئایا دەتوانرێ بە بێ هیچ تیۆرییەكی ئەدەبی قسە لەسەر دەق بكرێ یاخود تیۆرییەكی ئەدەبی هەبێ و هیچ دەقێكی بە سەردا پراكتیك نەكرێ، واتە بە پێچەوانەی ئەوەی تر؟

عەبدولخالق یەعقووبی: وەك لە وەڵامی پرسیاری پەیوەندی نێوان تیۆری و رەخنەی ئەدەبیدا پێم گوتی، لە راستیدا تۆ دەتوانی بە شێوەیەكی زۆر ئاسایی باس لە دەقێك بكەی و بۆ نموونە بڵێی من ئەم دەقەم پێ خۆشە یا ئەم دەقەم پێ  ناخۆشە، یا وەك زۆركەس دەڵێن، ئەم دەقە قووڵە یا ئەم دەقە قووڵ نییە,  بەڵام لە راستیدا ئەگەر بتەوێ لە چوارچێوەیەكی میتۆدیك و رەوشتمەنددا باس لە دەق بكەی و بتوانی دەق ببەینە نێو خانەی فیكرو فەلسەفەیەكی ڕەخنەییەوە، پێویستت بە تیۆری هەیە، چونكە ئەگەر تیۆری نەبوو، ناتوانی  ناسنامەی دەق بەشێوەیەكی زۆر ورد بدەیتە دەست خوێنەر، بۆ ئەوەی كە خوێنەر بە هەمان نیسبەتی وردیی ئەو ناسنامە رەخنەییە وردتر لە دەقەكە تێ بگات. بۆیە دەقیش، دەقی ئەدەبی بە تایبەتی، هەمیشە هەڵگری ئەوەیە كە زیاتر بخوێنرێتەوە؛ هەڵگری ئەوەیە كە لایەنە جۆراوجۆرەكـــان و توێژە فراوانەكانی زیاتر كەشف بكردرێ. كە واتە تیۆری پاڵپشتێكی بەهێزی فیكرییە بۆ ئەوەی ڕەخنە لە سەر دەق قسە بكات.

عەبدولخالق یەعقووبی: نا, بێگومان دووشتی جیاواز دەردەچێ. بۆ؟ چونكە راستە تیۆری هەیە, راستە قوتابخانەی رەخنەیی هەیە، بەڵام ئەمە بە مانای ئەوە نییە كە ئەمانە كۆمەڵێك شتی لە قاڵب دراوی نەگۆڕن كە هەركەسێك دەستیان بداتێ دەتوانێ بە  هەمان شێوە لە سەر دەق دایانبەزێنێت.

چونكە لە بیرت نەچێ رەخنەکار بە هەر دیدێكی تیۆریكیشەوە لە دەقێك بڕوانێ، دواجار ئەو رەخنەکارە ئەو روانگە  تیۆریكە لە نێو جیهانی فیكریی خۆیدا دەتوێنێتەوە؛ واتە، هیچ ڕەخنەکارێک نییە كە جۆرێك لە پێناسەی فیكرو بۆچوون و تەنانەت پێشزەمینەیەك لە هەڵَسوكەوت و ژیانی ڕۆژانەی خۆشی لە رەخنەكانی دانەبێت. بۆیە رەخنە تەنها ئەوە نییە، با بڵێین، دابەزاندنی كۆمەڵێك كۆد بێ لە سەر دەق، بەڵكو رەخنە جۆرە ژیانێكە لە گەڵ دەق. واتە، رەخنە هەڵسوكەوتێكی زیندوو و ئۆرگانیك لە گەڵ دەق دەكات. تەنانەت زۆرجار ئەوە دەقە كە بە رەخنەکار دەڵێت بە چ  دیدێك، بە چ ئاسۆی روانینێك لێی بڕوانێ و بیخوێنێتەوە. بۆیە، ئەوەی راستی بێت، ئەگەر رەخنەکار تا ئاستی میكانیكێك دابەزێنین كە تەنها دەتوانێ بە یەک شێوە چارەسەری خوێندنەوەی دەق بكات، ئەوە بە بڕوای من بۆچوونێكی هەڵەیە. رەخنەکار پێویستە پەیوەندییەكی زیندووی لە گەڵ دەقدا هەبێت. لە لایەکی ترەوە،  هیچ تیۆرییەكیش بە تەنها ناتوانێ دواخوێندنەوە  و دوامانای دەقێك كەشف بكات. رەخنەکار پێویستە بزانێ چ تیۆرییەك بۆ چ دەقێك كارا و بەكەڵكە و دواجار بتوانێ دەقێك رەخنەیی ئەوتۆ بەرهەم بێنێ کە بە جۆرێك لە جۆرەكان چێژبەخش بێ بۆ خوێنەرەکەی.

عەبدولخالق یەعقووبی: لە راستیدا، رەخنە بە پێناسە گشتییەكەی  دەرەتانی ئەوەی تێدا هەیە كە خوێنەری وردبینیش خۆی، بە جۆرێك لە جۆرەكان، وەک رەخنەکار بیهێنینە ئەژمار و بە دیدێكی رەخنەیی لە  دەقێكی ئەدەبی بڕوانێت، بەڵام ئەگەر رەخنە بە شێوەیەکی پسپۆرانە، بەو مانایەی كە كەسێك تەنها لە گۆشەنیگای ئەو پێشینە و مێژینە  فەلسەفییەی كە لە تیۆریی ئەدەبیدا هەیە، دەق بخوێنێتەوە لێرەدا بۆچوونەكەی و خوێندنەوەكەی زۆر جیاواز دەبێ. كە واتە، رەخنەکار ئەو كەسەیە كە دواجار بە زمانێك کار دەكا كە  ئەو زمانە بۆ خۆی دەبێ بە دەقێك , دەقێکی رەخنەیی، بەڵام خوێنەرێكی ئاسایی یا تەنانەت خوێنەرێكی وردبینیش رەنگە بتوانێ لە دوو توێی كۆمەڵێك گوزارەدا تەنانەت باسی بەکەڵکیش لە سەر دەقێك بكات، بەڵام دواجار ناتوانێ بەرهەم هێنی ئەو زمانە بێ كە لە رێگاوە دەستەبەر کردنی دەقێکی رەخنەکارانە مسۆگەر بکات...

عەبدولخالق یەعقووبی: رەخنەکار ئەو كەسەیە كە هەم لە بواری خوێندنەوەی فەلسەفەی دەق، فەلسەفەی رەخنە, تیۆری رەخنە، هەمیش تەنانەت لە بواری خوێندنەوەی دەق، بە مانای وردی خۆی، كەسێكە كە کاری زۆری كردووە و كاتی زۆری تەرخان كردووە. ئەگەر رۆماننووسێك داهێنانی رۆمانی تەنها لە رێگای خوێندنەوەی رۆمان بەدەست هێناوە یا بەشێكی تەنها شتێك بووبێ کە لە ناخ و دەروونی خۆیدا پەروەردەی كردبێ، رەخنەکار ناتوانێ رەخنەکارێکی سەركەوتوو بێ ئەگەر تەنها بە شێوەیەكی زاتی توانای رەخنە نووسینی بێ. بۆچی؟ چونكە رەخنەکار ناچارە كە ئاگاداری مێژوو رەخنە بێ , ناچارە لەوەی كە تیۆری و فەلسەفەی خوێندبێتەوە. لە هەمان كاتیشدا كەسێكە كە دەبێت دەقی ئەدەبیش بە شێوەیەكی جیاواز و ورد بخوێنێتەوە، بۆ ئەوەی كە شتێك لە دەقدا ببینێ كە رەنگە خوێنەرێكی ئاسایی نەتوانێ بیبینێ.

عەبدولخالق یەعقووبی: بە بێ گومان ئەو پەیوەندییە پەیوەندییەكی دوو لایەنەیە، یانی هیچ ڕەخنەکارێکی جیدی و وردبین بابەتەکە بە شێوەی تاك رەهەندی و یەك لایەنانە چاو لێ ناكا. واتە، ئەگەر پێوەندییەکە تەنیا لە لایەن رەخنەکارەوە بێت بەرەو دەق، ئەوە دەبێتە كارێك كە تەنها رەخنەکار دەیەوێ دیدی خۆی و بۆچوونی خۆی بە سەر دەقدا بسەپێنێ. لە كاتێكدا من خۆم رام ئەوەیە كە رەخنەکارە وردبینەكان زۆربەیان ئەو كەسانەن كە بابەتە رەخنەیی و گەلێ لە تایبەتمەندیەکانی كاری رەخنەیان لە دەقە سەركەوتووەكانەوە هەڵێنجاوە. بە بڕوای من بنەمای تیۆریی ئەدەبیش شتێك نییە كە لە بۆشاییەوە دروست بووبێ، یان كە دەبینی لە یۆنانی کەونارا فەیلەسوفانێکی لە چەشنی ئەفلاتون و ئەرستۆ باس لە رەخنە دەكەن و باسی رەخنەیی دێننە ئاراوە، لە راستیدا ئەوان پشت بە كۆمەڵێك دەقی سەركەوتوو دەبەستن. 

كە واتە، رەخنەکار دەبێت پەیوەندییەكی دوولایەنە و دووجەمسەریی زیندوو ڵە گەڵ دەق بەرهەم بێنێ. بە رای من ئەوەندەی كە رەخنەکار دەتوانێ لەسەر نووسەر کاریگەر بێت بۆ ئەوەی كە جۆرێك لە رێگایان پێ نیشان بدا بۆ داهێنان، دەقی سەركەوتووش دەتوانێ رێگا نیشانی رەخنەکار بدا كە بە كام رەهەند و لایەندا بتوانێ دەق بخوێنێتەوە، تەنانەت كام لایەنی دەق بكات بە لایەنێك كە نووسەران لە سەری ئیش بكەن و بەردەوام بن بۆ ئەوەی كە بتوانن دەقێكی سەركەوتوو بخوڵقێنن.

عەبدولخالق یەعقووبی: لە راستیدا، هەندێ كەس هەن كە وەلامی ئەو پرسیارە بەو جۆرە دەدەنەوە كە رەخنەکار دەتوانێ دیاریكەری سنوورەكانی چێژ و مانا بۆ خوێنەرەوە بێت. دیارە من نە سەتاسەد دژی ئەو رایەم، نە سەتاسەد لە گەڵیدام. چونكە ئەوەی راستی بێت، بەڵێ، هەندێك رەخنەکار هەن كە تەئسیری زۆر گەورەیان لە سەر خوێنەران بووە و تەنانەت بوونەتە هۆی ئەوەی كە، بۆ نموونە، كتێبێك كە رەخنەکارێك لە سەری نووسیوە و رای خۆی دەربڕیوە ببێتە كتێبێكی بەبرەو و لە رمێن و وای لێ بێت خوێنەرەوە بە دوایدا بچێ. بەڵام ئەوە بە مانای ئەوە نییە كە ئیتر کاری رەخنەکار تەنها ئەوە بێ كە هێڵی سەركەوتن لە خوێندنەوەدا بۆ خوێنەرەوە دیاری بكات یا رێگای خوێندنەوەی دروست بۆ خوێنەرەوە دەستنیشان بكات, چونكە ئەوكات رەخنەکار لە بری ئەوەی كە ببێ بە داهێنەری دەقێکی رەخنەیی، لە راستیدا، دەبێ بە جۆرێك لە پێغەمبەر، لە جۆرێك رێشاندەری ئەو شتەی کە خۆی پێی باشە،  كە بە راستی ئەوە دواجار کاری رەخنەکار نییە. بەڵام خۆی لە دوو توێی داهێنانی دەقێكی رەخنەییدا هەمیشە بە شێوەیەكی نادیار و شاراوە هەندێك هێڵ هەیە كە خوێنەر دەتوانێ سەرە داوەكەی بگرێت و شوێنپێ هەڵبگرێ و پێی وابێ ئەگەر بەو هێڵەدا بڕوات، لەوانەیە ببێ بە خوێنەرێكی سەركەوتوو.

 واتە، رەخنەکار، بە بڕوای من، تەئسیر لە سەرخوێنەر دادەنێ، بەڵام تەئسیرەكەی هەرگیز بەو شێوەیە نییە كە بە خوێنەرەوە بڵێ، ئەمە رەشە و ئەمە سپییە؛ تۆ بۆ لای سپییەكە بچۆ و بۆ لای رەشەكە مەچۆ. ئەگەر ئەوە کاری رەخنەکار بێت، بە بڕوای من رەخنە لە مانای راستەقینەی خۆی بەتاڵ دەبێ. هەڵبەت لە هەمان كاتیشدا ئەو رەخنەکارە بە بێگومان بێ تەئسیر نییە و خوێنەرەوە دەتوانێ چاو لەو لایەنانە بكا كە رەخنەکار پێی گرینگە و دەتوانێ بۆ خوێنەرەكەش دەستكەوتی باشی هەبێت .

عەبدولخالق یەعقووبی: ئەگەر ئێمە پێمان وابێ دەقی ئەدەبی تەنها هەڵگری یەك مانایە، یا تەنها لە یەك لایەنی جوانیناسییەوە دەبینرێ و دەخوێنرێتەوە و چێژی لێ وەردەگیرێ، ئەوكات رەنگە بتوانم بڵێم، بەڵێ لەوانەیە تەنها تیۆرییەکیش بتوانێ دەرەقەتی خوێندنەوەی دەقێك بێت، بەڵام ئێمە دەزانین كە زاتی دەق لە گەڵ ئەوەدا یەك نییە؛ واتە، دەق خۆی پێرسپێکتیڤێکە (perspective)، شەبەنگێکە کە چەندین رەنگ و چەندین دەنگی تێدایە و تەنانەت هەندێ کەس پێیان وایە کە دەق هەمیشە لە بێ نیهایەتی مانا و بێ نیهایەتی فۆرمدا ژیان بە سەر دەبات. كە واتە، بەو مانایە، هەرگیز تیۆرییەکی ئەدەبی ناتوانێ بۆچوونێک وەكو دوا بۆچوون، قسەیەک وەكو دوا قسە لەسەر دەق دەرببڕێ. دەق پێویستە بە چەندین تیۆری و بە چەندین دیدی تیۆریک و رەخنەیی بخوێندرێتەوە. بەڵام ئەگەر رەخنەکار بێت ئەو کارە بكات، لە راستیدا، خۆی ئەوەش ئیمكانی نییە، لە سۆنگەی ئەوەی تۆ هەمیشە لە دەقێكدا دەرەتانت هەیە زۆر جار هەر بە یەك گۆشە نیگا یا بە لانی زۆرەوە دوو گۆشە نیگاوە چاو لە دەق بكەی. بۆیە لە مێژووی رەخنەی ئەدەبیدا چەندین قوتابخانە و تیۆریی ئەدەبی هەن، هەر بەو دەلیلەی كە هەمیشە دەقی نوێ خوڵقاون، ئیمكانی نوێ خوڵقاون و بەپێی ئەو نوێكارییانە لە سەر دەرفەت و دەرەتانەکانی دەقدا تیۆری و قوتابخانە و رێبازی ئەدەبیی نوێش سەریان هەڵداوە و بیچمیان گرتووە.

عەبدولخالق یەعقووبی: ئەم پرسیارە، بە راستی پێت بڵێم و  داوای لێبوردنیش دەكەم، پرسیارێكی زاڵمانەیە، بە هۆی ئەوەی كە لە راستیدا رەخنەی ئەدەبیی مۆدێرن و پشت ئەستوور بە میتۆدە نوێیەکانی رەخنەکاری لە ئەدەبیاتی كوردیدا دیاردەیەکی زۆر نوێباوە. تەنانەت من دەتوانم بە راشکاوی پێت بڵێم، ئێمە بە هەموویەوە لە دوو سێ دەیەیە لە مەوبەرەوە هەندێك خۆمان لە قەرەی باسوخواسی رەخنەی ئەدەبی بە مانا زۆر وردەكەی داوە. دیارە پێشتر بابەت نووسراوە لەسەر دەقی ئەدەبیی كوردی، بەڵام ئەوەی كە ئەو بابەتانە رەخنەی میتۆدیک و پشت ئەستوور بە تیۆریی ئەدەبی بن نەبووە. بۆیە حوکم دەربڕین لە سەر تەمەنێكی هێندە کەم و كورت لە رەخنەی ئەدەبیی كوردیدا، بە بڕوای من، حاڵەتێکی نادادوەرانەیە و پەلە پڕووزێی لێ دەکەوێتەوە. من سەبارەت بەم بارودۆخە هەر ئەوەندە دەتوانم بڵێم کە ئێستا لە نێو گۆڕەپانی گوتاری ئەدەبی کوردیدا تێگەیشتنێکی باش هەیە بە نیسبەت ئەوەی كە گەلێ پێویستیمان بەوەیە رەخنەی ئەدەبی لە ئەدەبیاتی كوردیدا جێگیر و سەقامگیر بکرێت؛ تێگەیشتن سەبارەت بەوەی رەخنەکاران پێویستە کار بكەن و ئەدەبیاتی كوردیش بێبەری نەبێ لە رەخنەی جیدی و میتۆدیک. من هاتنە ئارای ئەو هەستەم پێ شتێكی زۆر گرینگە و ئەگەر ئەم هەست و ئیحساسە پشت ئەستوربێت بە هەندێك كاری جیدی و بە هەندێك بەرنامەی پلان بۆ داڕێژراو لە چوارچێوەی ئەدەبیاتی كوردیدا، دیارە دەتوانین ئەوكات هیوا بخوازین كە لە داهاتوودا بتوانین لە گوتاری رەخنەی ئەدەبی نزیك بینەوە.

عەبدولخالق یەعقووبی: من لە سەر ئەو قەناعەتەم كە ئێمە تا ئێستا نەمان توانیوە لە ئەدەبیاتی كوردیدا بە راستی بە شێوەیەكی زۆر ئەكادیمی تیۆریی ئەدەبی بگوازینەوە. یانی ئەگەر، بۆ نموونە، وەرگێڕان دەرەتان و بوارێك بێ بۆ گواستنەوەی تیۆریی ئەدەبی و تیۆریی رەخنەیی، ئێمە تا ئێستا لەوەشدا سەركەوتوو نەبووین. كە واتە، ئێمە بە کلۆجێک داهێنەری تیۆریی ئەدەبینەبووینە، بەڵام ئەو شتەی ساتەوەختی هەنووکە بە لای منەوە گرینگە باس كردن لەوە نییە كە ئایا ئێمە خاوەنی تیۆریی خۆمان هەین یان نین، چونكە تیۆریی ئەدەبی سامانێكی جیهانییە؛ یانی تۆ دەتوانی هەموو تیۆرییە ئەدەبییەكان وەربگری و لە سەر دەقی كوردیش دایبەزێنی و قسەی لە سەر بكەی. ئەو شتەی كە ئێستا بە لای منەوە مەوزوعییەتی هەیە و زۆر گرینگە ئەوەیە كە ئێمە بتوانین ئەو تیۆرییە ئەدەبییانە بە شێوەیەكی دروست و لە جێی خۆیدا بگوازینەوە و لە نێو گوتاری ئەدەبیات و زمانی كوردیدا بیتوێنینەوە  و دواجار بتوانین دەقی ئەدەبیی كوردیشی پێ بخوێنینەوە. ئەوە ئەو شتەیە کە بە بڕوای من ئەگەر بمانەوێ باسێك لە پەیوەندیی نێوان تیۆریی ئەدەبی و  دۆخی ئێستای ئەدەبی كوردی بێنینە ئاراوە، دەبێ باسی لێ بكەین و پێی لە سەردا بگرین .

عەبدولخالق یەعقووبی: نا, بە بڕوای من ئەوە راست نییە، بە هۆی ئەوەی كە دەقی ئەدەبی دواجار ئەدەبییەتی تێدایە و رەخنەی ئەدەبی خۆی لە دوا پلەدا جۆرێک لە حاڵەتی رەخنەیی بوونی تێدایە كە ئەوە ناكرێ مۆركی كوردی بوون یان ناكوردی بوونی پێوە بنێی یان بە کێشانەی بیانی و خۆماڵی بوون بپێورێت. بۆ نموونە، با بڵێین رێبازی "رەخنەی نوێ" كە پێداگری لە سەر خودی دەق و پێکهاتە ناوەکییەکەی دەكات نەك لە سەر ئەو مێژووەی كە لە جیهانی دەرەوە ڕا دەقی دروست كردووە؛ یان قوتابخانەی مارکسیزم كە، بە پێچەوانە، پێداگری لە سەر ئەو رەوتە دەكات كە دەقێك لە ناو زەمینەی ململانێی چینایەتیدا دروست بووە. كە واتە، تیۆریی ئەدەبی، وەك چۆن تۆ رۆمانێکی رووسی دەخوێنیتەوە کە تێیدا هەم ڵە گەڵ مێژووی رووس ئاشنا دەبی، هەمیش ئەوەی كە چێژی رۆمانێک لەو رۆمانە وەردەگری، تیۆریی ئەدەبیش بە هەمان شێوەیە. واتە، تۆ تیۆرییەکی ئەدەبی دەگوازیتەوە بۆ نێو پانتایی ئەدەبیاتی كوردی بۆ ئەوەی دەقی كوردی پێ بخوێنیتەوە. تۆ بۆت هەیە بە تازەترین میتۆدەکانی رێبازە رەخنەییەکان، بۆ نموونە، شیعری نالی بخوێنیتەوە. خوێدنەوەی رەخنەکارانە پێوەندیی بەوەوە نییە كە بە راستی نالی بە زمانی كوردی نووسیویەتی یا لە بارودۆخێكی تایبەتی مێژووی كورددا ژیاوە، یا، بۆ نموونە، شاعیرێک بووە کە شیعری عەرووزی نووسیوە. بۆچی؟ چونكە تیۆری لەو لایەنانە دەكۆڵێتەوە كە تۆ وەكو دەقییەت ئاماژەی پێ دەكەی و بە بڕوای من لەو قسەیەدا جۆرێک لە بە سووك و چرووك چاو لێ كردنی مێژووی ئەدەبی كوردی و دەق ئەدەبیی كوردیش دەبینرێ؛ وەك ئەوەیە كە بڵێی دەقی ئەدەبی كوردی شایانی ئەوە نییە كە بە تیۆرییەکی رەخنەیی بخوێندرێتەوە، لە كاتێكدا، بە بڕوای من، ئێمە هەندێك دەقمان هەیە، هەڵبەت هەرچەند دەگمەن، كە بە راستی شایانی ئەوەن بە دەیان تیۆرریی مۆدێرن بخوێندرێنەوە، وەك شیعری نالی و وەك شیعری مەحوی و وەک شیعری وەفایی و شیعری گۆران و شێرکۆ و سوارە و وەكو دەیان نموونەی دیكە.

عەبدولخالق یەعقووبی: بەڵێ.

عەبدولخالق یەعقووبی: کورت و کورمانجی، هەموو تیۆرییە ئەدەبییەكان سوودیان هەیە , و لێرەدا كورد بوونی ئێمە مەرج نییە كە بیكەین بە سەنگی مەحەكێك بۆ ئەوەی بزانین كام تیۆری بۆ ئێمە گرینگە و کام گرینگ نییە. ئەوەی لێرەدا بۆ ئێمە گرینگە ئەدەبییەتی ئەدەبیاتەكەمانە. هەڵبەت دیارە و نکووڵی لێ ناکرێت ئێمە وەكو كورد ئەدەبیاتمان نووسیوە و بە زمانی كوردی نووسیومانە و باسی مێژووی خۆمان دەكەین، باسی خەون و خولیاكانی مرۆڤی كورد دەكەین , بەڵام تیۆریی ئەدەبی بە راستی بۆ ئەوە نییە كە ئێمە كورد بین یا فارس بین یا عەرەب بین تا ئەو كات بە پێی نەتەوایەتیمان دیاری بكەین كە چ تیۆرییەکمان بۆ گرینگە. ئەوەی راستی بێت، ئەوەی كە گرینگە ئەدەبییەتە، سەنگی مەحەك ئەدەبییەتە و هونەری بوون و، با بڵێین، جوانی بوونی ئەدەبەكەیە. هەڵبەت سەرباری ئەمەش، هەندێک تیۆری هەن کە دەکرێت بڵێین بۆ دۆخێک لە دۆخەکانی دەقی ئەدەبی کوردی بۆ بە کار هێنان کاراتر و گونجاوترە، وەک بۆ وێنە، تیۆریی پۆست کۆلۆنیالیزم کە لە دۆخی قۆناغی داگیرکاری و کێشە و دژبەرایەتیی نێوان ناسنامەی داگیرکەر و ناسنامەی دگیرکراو دەکۆڵێتەوە و دیارە دەکرێ بە پشت بەستن بەو جۆرە تیۆرییە، بۆ نموونە، گەلێ لەو دەقە شیعرییانەی کە لە سەدەی بیستەم و قۆناغی بەرەنگاریی نەتەوەییدا نووسراون بخوێندێنەوە.

ئەوەی كە دەشفەرمووی كە لەو هەوڵەدا سەركەوتوو نەبووین راستە و بە راستی سەركەوتوو نەبووین. نموونەیەكی زۆر زیندووت بۆ بێنمەوە، هەر چەند قسەكانی ئەمڕۆمان زیاتر فیكر و تیۆری بوو. لە راستیدا، ئێمە سەركەوتوو نەبووین لەوەدا كە زۆر جار نەمانزانیوە كە تیۆریی ئەدەبی دەڵێ چی و نەمانزانیوە كە مێژووی رەخنەی ئەدەبی چییە. ئەوكات هاتووین دەستمان داوەتە هەندێك وەرگێڕان بۆ ئەوەی خوێنەری كورد لە گەڵ بواری تیۆریدا ئاشنا بكەین. نموونەیەكی زۆر سادەت بۆ باس بکەم. من جارێك لە گۆڤارێکدا وەرگێڕانی برادەرێكم بینی كە لە سەر تیۆریی ئەدەبی بوو. لە دەقی وەرگێڕانەکەیدا ئەوە هاتبوو كە T.S Eliot   داهێنەرێكی گەورەی سەدەی نۆزدە و بیستە و یەكێك لەو كەسانە بووە كە داهێنەر بووە لە بواری شیعری مۆدێرندا، بەڵام لە بواری كارە رەخنەییدا هیچ نەبووە و کارێکی ئەوتۆی نەکردووە. من زۆر سەرم سووڕ ما کاتێک ئەم رستەیەم بینی، چونکی  T.S Eliotخۆی لەو کەسایەتییە دیار و بەناوبانگانەیە كە هەم داهێنەر بووە، هەمیش لە بواری رەخنەدا زۆر کاری جیدی كردووە و تەنانەت تەئسیر دانەریش بووە لە سەر مێژووی رەخنەی رۆژاوا بە درێژاییی سەدەی بیستەم .

بە هەڵكەوت من دەقە ئینگلیزیەكەم بە دەست كەوت و بینیم و تەماشام كرد ئەو برادەرە لە نێوان وشەی noting بە مانای "جێگای سەرنج" و nothing بە مانای "هیچ" نەیتوانیوە جیاوازییەك دابنێ، تەنها بە دەلیلی ئەوەی كە لە نێوان ئەو دوو وشەیە یەك دانە ((h فەرق هەیە. ئەوەندەشی دیارە زەمینەی خوێندنەوەی ئەوەی نەبووە كە T.S Eliot لە مێژووی رەخنەی ئەدەبیدا بناسێ و بزانێ كە بە راستی ئەو كەسێكی سەركەوتووش بووە لە بواری ڕەخنەدا.  بە دەیان نموونەی دیكە لەو جۆرە وەرگێڕانەمان هەیە كە بە داخەوە دەبنە هۆی ئەوەی كە بڵێم ئەو هەوڵانە كە ئێستا بۆ گواستنەوەی تیۆریی ئەدەبی هەیە هەوڵێكی ناسەركەوتوون, بەڵام لەهەمان کاتدا دەتوانم بڵێم هەوڵەكە هەیە و ئەو ناسەركەوتووییەش دەبێ هانمان بدا بۆ ئەوەی كە وردە وردە جیدیتر كار بكەین.

عەبدولخالق یەعقووبی: بە دڵنیاییەوە. من بۆ خۆم هەوڵێکی لەو جۆرەم داوە. بۆ نموونە، باسم لە  foregrounding language یان زەق کردنەوەی زمانی لە شیعری "نالی"دا كردووە و بە هەندێك تیۆریی تازەی زمان ناسی و رەخنەیی باسی ئەوەم كردووە كە نالی لە هەندێك بواردا زمانی شیعریی خۆی لە حاڵەتی ئاسایی دەربڕینەوە گوازتووەتەوە بۆ حاڵەتی بەرجەستە کردنەوە، كە ئەمە خۆی بە جۆرێك دەگەڕێتەوە سەر پرسی ئاشنایی سڕینەوە یا هەمان Defamiliarization -ی شکلۆڤسکی، كە باسی ئەوە دەكات زۆرجار دەقێكی ئەدەبی لە رێگای ئاشنایی سڕینەوەوە هەوڵ دەدا شتەكان نامۆ بكات بۆ ئەوەی كە جوانییەكی تازەیان پێ ببەخشرێت. ئەم کارە خۆی بە یارمەتیی تیۆرییەکی نوێ کرا، بەڵام لە سەر شاعیرێكی لە چەشنی نالی. لە بیریشمان نەچێت كە نالی شاعیرێكی زۆر كۆن نییە، هەرچەند شاعیرێكی بە بێگومان مۆدێرن نەبووە. بێگومان دەكرێ تۆ بە هەموو تیۆرییەکان هەموو دەقەكان لە هەموو سەردەمەكاندا بخوێنیتەوە، بەڵام بەو مەرجەی كە بە راستی هەم تیۆرییەکە باش بناسی، هەمیش لە سەردەقەكە بە باشی دای بەزێنی.

دیداری: محەمەد جەمال