سمكۆ محەمەد نووسەر و روناكبیر لە بەشی سێیەمی گفتوگۆكەماندا قسە لەسەر بەشێك لە ژیان و ئەزموونی سیاسی خۆی دەكات و هەروەها تیشك دەخاتە سەر چەمكی سیاسەت لەدیدی (ماكیاڤیللی و كانت)ەوە، پێی وایە ئەوەی لەیەكتریان جودا دەكاتەوە، تەنها ئەخلاقە .

دەقی گفتوگۆكە

پرسیار: وێڕای ئەو چەندین كتێبە ئەدەبی و فیكریانەت كە بەچاپت گەیاندوون، پێم وابێ كتێبت ئامادەیە بۆ چاپ لەبارەی یادەوەرییەكانتەوە، باس لە چالاكیەكانی خۆت دەكەیت بەناوی شكست، تێیدا ئاماژەت بە ئەزموونی رۆژنامەوانی و ئەدەب و فیكر و بزوتنەوەی چەپ..هتد كردووە، وێستگەی ئەزموونی سیاسیت چۆن و لەكوێوە دەستی پێكرد؟

سمكۆ محەمەد: هەڵبەتە من پێشتریش هەر خەریكی خوێندنەوە و نووسین بوومە، لەپەنای سیاسەت، كاری ئەدەبی و رۆزنامەوانیشم كردووە، رۆژنامەوانیش تەنها بۆ ئەوەبوو كە رووبەڕێك بۆ ئازادی فەراهەم بكەم، ئەوەی كە ویستومە هەموو شتەكان ببەمەوە سەر سیاسەت بەرمەبنای ئەوە بووە كە لەژێر كاریگەری قوتابخانەی ماتریالیزمی دیالیكتیكی بووم و لەوێشەوە سیاسەتم وەك هونەرێك لەبەرچاو گرت و گرنگیم پێدا و بوو بەیەكێك لەئەولەویەتی كار و بیركردنەوەی من، جگە لەمەش نەوەی ئێمە هەم نەوەی بەرهەمی جەنگ بوو ژیانی لەگەڵ ئەو جەنگانەدا بوو كە بەناچار دەژیا و بوو بەسیاسی، هەم بۆخۆی بارگاوی ببو بەسیاسەت و هەروەها ژیان و چالاكی شێوەیەك بوو لەهەڵوێست، هەڵبەت لەبەر ئەوەی ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوری ئێمە جیاوازی هەبوو لەو فەزایەی كە بۆ گەنجی دوای هەزارەی سێهەم رەخساوە، بۆ نموونە مەسەلەی هاتنی تەكنۆلۆژیای بەپەلە و بەهرەمەندبوونی گەنج لەهەموو بوارەكان و چاوكرانەوەیان بەرووی دونیا، لەمەش بترازێ رەنگە هەندێ كەس لەنەوەی ئێمەش هەبوون دووربوون لەسیاسەت، بەڵام ئەوە تێگەیشتنی من و هاوڕێكانم بوو كە لەدەرەوەی سیاسەت هیچ ئینسانێك نایكڕێت، چونكی ئەوە ئێمە نیین سیاسەت هەڵدەبژێرین بەڵكو ئەوە سیاسەتە پەلكێشمان دەكات و ناچارمان دەكات یاری تێدا بكەین، بەلەبەرچاوگرتنی پەیوەندیی راستەوخۆ و ناراستەوخۆی بەواقیعی ژیانی ئینسانەوە هەیە، مومكین نییە دوور كەوتنەوە لێی، بەم پێوەدانگەش بێت تێدەگەین كە سیاسەت پانتاییەكی گەورەی داگیركردووە لەژیانی ئینساندا، من لەم راستایەدا لەنێو هاوتەمەنەكانی خۆم و ئەو نەوەیەی كە لەگەڵمدا ژیاوە، وەك كەسێكی جیا لەوان بیرم كرددۆتەوە، ئەمەش بووە مایەی سەر ئێشە بۆم و چەند جار لەساڵانی هەشتاكان و نەوەدەكان لەسەر سیاسەت زیندانی كراوم لەسەردەمی بەعس و لەدوای راپەڕینیشەوە، بەڵام بۆمن مایەی خۆشحاڵی بووە، چونكی توانیم دوورتر رەهەندەكان دیاری بكەم لەهەر شتێك كە بمەوێت قسەی تێدا بكەم و ئەزموونی بكەم، بەشێكی دیكەی ئەوەی من ئارەزووم كردووە هەم سیاسی و هەم رۆژنامەنووس و نووسەر بم، ئەوەبوو كە خەڵكی شارێكم هەمیشە لەكێبەركێی جیاوازدا ژیاوە، مەبەستم لەشاری كەركوكە، سابا ئەو كێبەركێیە ناسیونالیستی بێت، یان ئینتەرناسیونالیستی. هەڵبەتە پێشتر ناكامڵ بووم، ئەو پێكەوە ژیان و جیاوازی قبوڵكردنەی كە ئێستا خەریكم بیری لێدەكەمەوە، ئەوكات وەها نەبووم، ئێستا بەلەبەر چاوگرتنی ئەو میتۆدە فكریانەی لەئەوروپاوە گەیشتونەتە ئێمە یارمەتی داوم كە وردتر لەجاران بیر بكەمەوە، بەم شكڵە هەوڵمداوە ئەو كتێبانەی كە لەبارەی یاسای سیاسەت و زانستی سیاسیدا هەیە كەڵك وەربگرم و جیایان بكەمەوە و كەمێك دوور بكەومەوە لە كاڵفامی و بیری خاو، یان وەهمی سیاسی مۆدێرن، هەر بۆیە بەشداریم لەدامەزراندنی چەند گروهێكی سیاسی كردووە، پێشم وابووە ئەگەر رۆشنبیری بەش بەش بكەین سەرەنجام لەنێو سیاسەتدا كۆدەبنەوە، هەڵبەت بەلەبەرچاو گرتنی ئەو هەلومەرجەبوو كە سۆڤیەت لەئارادا بوو كێبەركێی دوو سیستمی سیاسی و دوو جەمسەری ژیانی سیاسی لەنێو كۆمەڵگەكاندا، ئەو باوەی وەرگرتبوو، ئەوكات گەنج لەنێو گروهەكانی كۆمەڵە و ماركسیەكان پەیوەندیان دەگرت و منیش یەكێك بووم لەوكەسانەی بەبێ لەبەرچاو گرتنی ئیدیۆلۆژیا دەقەكانی ماركسم و ئەنگڵس و بیرمەندەكانی دیكەم دەخوێندەوە و ئیلهامم لێوەردەگرتن، ئەمەش بەو پێوەدانگەی كە لەبیری ئەرستۆ و دواتریش ماكیاڤیلی و كانت هەبوو، چونكە بۆم دەركەوت كە دوو ئاراستەی فكری هەیە لەسیاسەتدا، فكری ماكیاڤیللی یە بەپێی ئەخلاقی كار ناكات، هەرچی فكری كانتی یە كە بریتییە لەپەیوەست بوون بە ئەخلاقەوە، بۆیە ئەوەی ئەو دوو بیرمەندە لەیەكتر جودا دەكاتەوە، تەنها چەمكی ئەخلاقە لەسیاسەتدا، بەهەرحاڵ بیری پۆستمۆدێرنە ئەگەرچی كاریگەری لەسەر من نەبووە، بەڵام بەخوێندنەوەی قوتابخانەی فرانكفۆرت و پاش فراكفۆرتییەكان و هاتنی رەوتی فكری لەلایەن ئالان تۆرین و ئالان بادیۆ و پیتەر برۆكەر و هتد، تەواو بەم بیرمەندە مۆدێرنانەوە سەرقاڵ بووم، تاكو تێبگەم بەدیماگۆجیەت قسە نەكەم، چونكە ئەم زاراوەیە لەساڵانی هەشتاكان و نەوەدەكان زۆر باو بوو، بەتایبەتی بە ماركسییەكانیان دەگوت خاوەن بیری دیماگۆجی، منیش هەوڵمداوە ئەوە بزانم بۆچی سیاسەت و سیستمەكان هەوڵی ریفۆرم دەدەن و كەڵك لەبیری ئینتەرناسیۆنالیستی وەردەگرن، تاكو منیش لەرووی فكرییەوە كەڵك لەوە وەربگرم لەدوالیزمەكان كە بیرمەند و پێغەمبەرەكانی مێژووی كۆمەڵگەی بەشەری و بیر لەوانە بكەمەوە، لەوە تێگەیشتم كە رۆشنبیری كەڵەكەبوونی مەعریفە و ترادسیۆنەكانی كۆمەڵگە بووە لەمێژودا .

هەموو چەمكانەی لەسەرەوە باسم كردن، هەمیشە كاریگەریان لەسەرم داناوە و لەگەڵمدا هاتوون و گەشەی كردووە، بەڵام سەر بەیەك قۆتابخانەی بیركردنەوە بوومە و لەدڵەڕاوكێدا نەژیاوم، ئەویش بیری ماتریالیزمییە، ئەوەش كە بەدەوری ئارەزووەكانی خۆمەوە نەبووم و خەریكی بیركردنەوە بووم لەسیاسەت مەنفەعەتی گشتیم زیاتر لەبەرچاو دەگرت، لەوەی مەنفەعەتی خۆم لەبەرچاو بگرم كە ئێستاش وەها بیردەكەمەوە، سەرەتای گەنجێتیشم هاوڕێكانم هاندەدا كە دەسەڵاتەكان ئەوەیان دەوێت گەنج روو لەسیاسەت نەكەن و هەرزەكارانە هەڵبسوڕێت، ئەمە لەسیاسەتی بەعسدا بەرۆشنی دەركەوتبوو و هەوڵی دەدا هەرچی زیاتر گەنج لەسیاسەت دوور بخاتەوە بەبیانووی ئەوەی بەدەوری ئارەزووەكانی خۆیانەوە بن نەك سیاسەت، ئێستاش دەسەڵاتەكانی دونیا هەمان بیركردنەوەیان هەیە و پشتگیری لەو بیرۆكەیە دەكرێت لەنێو بەناو رۆشنبیراندا، یان بە بیری لۆكاڵی و وەرزش و تەكنۆلۆژیای نوێ و بە فیلمی ئاكشن و هتد خەریكیان دەكەن .

پرسیار: باشە بەوپێیەی تەمەنێكت لەناو فیكر و سیاسەتدا گوزەراندووە و دەكرێ بڵێین هەر بەو هۆیەشەوە ناوبانگتان پەیداكردووە، دەمەوێ بپرسم دوای هاتنی مۆدێرنە پەیوەندیی ئایدۆلۆژیا و فەلسەفە چووە چ ئاستێكەوەو تا چەند لە خزمەتی یەكتر بوون؟    

سمكۆ محەمەد: بائەوە لەبیر نەكەین كە لەبەردەمماندا مێژوویەك هەیە پێمان دەڵێت" لەهەر سەردەمێك و قۆناغێكدا شێوەیەك مامەڵە كراوە لەتەك ئینساندا "مەبەستم لەقۆناغە یەك لەدوای یەكەكانە، كەڵك وەرگرتن لەم نەسیحەتە فكرییە لەوێدایە كە قۆناغەكانی كۆمەڵگەی بەشەری راستییەكی هاشا هەڵنەگرە، قۆناغەكانی دایك سالاری و كۆیلەیەتی و فیودالیزم و دواتریش لەكێبەركێیەكی بەردەوامدا هاتنی سیستمی سەرمایەداری و ئێستاش سیستمێكی نوێی پۆست سەرمایەداری بەردەوامی بەم شێوە سیاسەتە داوە. بەڵام ئەوەی كە(فۆكۆ یاما) باسی لێوە دەكات و دەڵێت" مێژوو كۆتایی پێهات" لەراستیدا ئەم موناقەشەیە هێگڵ لەسەردەمی خۆیدا كردی و پاشان ماركس هات و رەخنەی لەو دیالیكتیكە گرت و گوتی" ئێمە كەڵكمان لەدیالیكتیكی هێگڵ وەرگرت، بەڵام ئەو میتۆدە لەسەر سەر راوەستابوو، ئێمە هاتین لەسەر پێی خۆی رامانوەستان"، دواتر لەسەر فەلسەفەی سیاسی قسەیەكی دیكە دەكات و دەڵێ" ئێمە كارمان ئەوەیە دیالیكتیك بیخەینە سەر پێی خۆی كە ئەمە كاری فەلسەفەیە و پێشتر فەلسەفە ئەم وەزیفەیەی وەرنەگرتبوو، بۆیە ئێمە ئەوەمان زیاد كرد كە فەلسەفە كاری گۆڕینی واقیعی ژیانە، نەك وێناكردنی كارەكانی رابردوو"، هەر وەك ئەوەی بۆ سەلماندنی بیانووەكەی گوتی" مێژوو لەسەر پشتی رابردووەكان راوەستاوە" ئەمانە وتەی فەلسەفی ماركسن و هیچ رۆشنبیرێك ناتوانێ نكوڵی لێبكات و كەڵكیشی لێوەرگیراوە، جگە لەوەش فۆكۆ یاما مردنی مرۆڤی لەفەلسەفەی نیچەوە وەرگرتووە و هەڵاوگێڕی كردۆتەوە، جگە لەمانە شتێكی نوێی نەگووتوە، ئەلێرەوە تێزەكەی فۆكۆ یاما هەڵدەوشێتەوەو ناتوانێ جێكەوتە بێت، بۆیە من ئەو پێشەكیەم هێنایەوە بۆ دوالیزمییەتی ریفۆرم یان توندوتیژی، لەبەر ئەوەی ئیدیۆلۆژیاش لەو سەروبەندەدا كە پێشتر كار بەئایدیۆلۆژیا دەكرا، راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بێت، خراپ كەڵكی لەفەلسەفە وەرگرتووە و كردوویەتی بەجۆرێك لەئایین، هەر بۆیە من لەو بڕوایەدام ئەگەر هەموو دونیا بەپێی فەلسەفەش ریفۆرم بكات و بەفەلسەفە سیاسەت بكات، بەپێچەوانەوە چەوسانەوە كۆتایی پێ نایەت، بەشێكیشی ئەو ئیشكالیاتەیە كە مرۆڤی ناچار كردووە و پاشان پاشگەز بێتەوە لێی، مادام ئێمە لەبەردەم مەوقیعەتێكی سێ جەمسەرین واتە (پێش رووداو، كاتی روداوو، پاش رووداو)، كەواتە دانانی ئەم زەمەنە ئەزموونمان بۆ دەكاتە سەنگی مەحەك، لێرەوەیە نیازمان بەلێكۆڵینەوەیەكی سیاسییە كە لەقوتابخانەی ماتریالیستی دیالیكتیكدا زیاتر كاری لەسەر كراوە و رۆشنتر كراوەتەوە، هەر لەوەی كە ئەم بیرە پێ لەسەر هیومانیزم دادەگرێت، واتە جێكەوتەكردنی بیری مرۆڤدۆستی لەبەرامبەر مەرگدۆستی، ئەمەیە فەلسەفە و فكر ئەگەر خۆ كوشتنیش هەڵبژێرن، ناهەقی نییە، چونكە بەردەوام كردنی ململانێ لەگەڵ هێزی گەورەتر لەمرۆڤ، ستایلێكی تری خۆكوشتنە، ئەمە بەرمەبنای فكری ماركسە كە موناقەشەی ئینترۆپۆلۆژیا و كۆمەڵناسی كردووە لەسەردەمی ئەبیقۆرسەوە تاهاتنی تێزی نوێ بۆناو كایەی سیاسەت، لەوێوە تێدەگەین كە دابەشبوونی ئینسان بەسەر كۆمەڵگەی جیاواز و نەتەوە و مەزهەبی جیاوازدا، یان ئەو نەریتەی لەپەیوەەندییە كۆمەڵایەتیەكاندا هەیە، یان ئەوەی مرۆڤ هەمیشە لەگەڵ سرووشتدا ململانێ دەكات، یان هەوڵی بێهودەی ئینسان و رزگاربوون لەمەرگ، بەشێك لەو موناقەشانەیە كە هەمیشە لەنێو فكردا جێگەیان دەبێتە وە و كۆتاییان پێنایەت، هەموو ئەمانە ئایدیۆلۆژیا سنووری بۆدانا و فكری لەو بابەتانە قەتیس كرد، ئەمە جگە لەوەی فكری موزەیەف ئەو دونیابینیانە دەیگۆڕێت بەئاراستەیەكی دیكەدا دەیبات، ئەگەر خوێنەر هۆشیار نەبێت ئەو كێشانە دەدۆزێتەوە كە ئایدیۆلۆژیا چ زیانێكی گەیاندووە، ئەمەش مێژوو لەگەڵ خۆیدا باریهێناوە .

بۆیە كەس ناتوانێ (ئیتنیك، مەزهەب، ترادیسیۆن) بەگشتی لەبیری ئینساندا وەدەرنێت، كەوابوو مێژوو شتەكان و دیاردە جیاوازەكان دیاری دەكات، ئەو بەش بەش كردنەی ئینسانیش راستییەكی هاشا هەڵنەگرە، ئەگەرچی هیگڵ مێژوو وەها پێناسە دەكات و بەكوڕی زەمەنەكەی خۆی لەقەڵەمدەدات، بەڵام لەشوێنێكی تردا دەڵێت "ئەوەی كە لێوەی فێر نابین خودی مێژوو خۆیەتی" بەڵام ماركس ئەم ئیشكالیاتەی لەبیری ئینساندا رزگار كرد و وەڵامی پێدایەوە و دواتر حەتمیەتی بۆدانا، من پێموایە یەكێكە لەئیشكالیاتە فەلسەفیەكانی ماركس بۆمێژوو لەوەی مەرگ بۆ سەرمایەداری دەداتە دەست خودی سیستمەكە خۆی كە ئێستا ئیتر دوای تێپەڕبوونی سەدەیەك زیاتر وەها دەرنەچوو، ئەو لێرە كە باس لەبیری سۆسیالیزم دەكات بەوە گرێیدەدات كە نەهێشتنی چەوسانەوەی نەتەوەیی و چینایەتی سەرەتا لە نەهێشتنی نەتەوەی سەردەست بەسەر نەتەوەی ژێر دەستەوە هەڵدەوەشێنێتەوە و ترادیشنەكان وەكو خۆی تەماشا دەكات كە هەندێ لەبیرمەندان خراپ كەڵكیان لەكۆمۆنیزم وەرگرتووە، گوایە ماركسیزم و سۆسیالیزم دژی نەتەوەخوازیە كە بەبڕوای من پێچەوانەكەی راستە، ئەگەر ئەو باسەی ئێستا دونیای سەرقاڵ كردووە و ناوی كۆڤید 19 یە، گرێی بدەم بە ستایلێكی تری كۆمۆنیزم كە دەستكردی خودی سەرمایەدارییە، هەڵەنیم، چونكە ئەو حەتمییەتەی كە ماركس و ماركسییەكان باسیان دەكرد، ئێستا سەرمایەداری هاوچەرخ خەریكە خۆی پراكتیكی دەكات بەسەر گرووپە بچووكەكانی خوار خۆیەوە، بۆ ئەوەی تەمەنی درێژبێت و بمێنێتەوە وەكو تارمایی، هەڵبەتە ئەمە پێویستی بە ئارگۆمێنتی نوێ هەیە تاكو وڵامی پرسیارەكەی دوای ئەمە بدرێتەوە بۆچی خۆی خۆی دەكوژێت، بەوپێیەی كە سەردەمی ئێستا، سەردەمی ئارگۆمێنتە بۆ ئاشكراكردنی تەكتیكی سیاسی پۆست سەرمایەداری هاوچەرخ .

پرسیار: وتەیەكی دینیس دیدیرۆ هەیە كە دەڵێت" پێشتر و نەبووە فەیلەسوفێك پیاوێكی ئاینی بكوژێت لەكاتێكدا پیاوانی ئاینی زۆرێك لە فەیلەسوفانیان كوشتووە، ئایا لەمڕوانگەیەوە ئایدۆلۆژیا بیرۆكەیەكی بكوژە یان لەكۆتاییدا پاڵنەرە بۆ كوشتن، لەكاتێكدا فەلسەفە بیرۆكەیەكی خۆشەویست و ئاشتی ئامێز بووە؟    

سمكۆ محەمەد: بەرلەوەی باس لە ئایدیۆلۆژیا بكەین، دەبێ باس لەرۆشنگەری و قبوڵكردنی جیاوازی بكەین، چونكە سیستمی كەنیسە و قەشەسازی لە رۆژئاوا، تەنها ئایدیۆلۆژیا نەبوو، بەڵكو سیستمی سیاسی بوو، بەوپێیەی جگە لەقەبوڵ نەكردنی ئایینەكانی تر و كەلتوورەكانی تر، تەواو فەزای سیاسی و فەرهەنگیشی خنكاندبوو، دیدرۆ یەكێك لەو بیرمەندانە بوو كە لەهەوڵی دەقشاكاندنی ئەو سیستمە و ئەو بیركردنەوەیە بوو كە بە دیماگۆجییەت ناسرابوو، واتە تاك بیری و بیرتەسكی و بیری بەستوو، هەڵبەت ئەم دیاردەیە دواتر بەیەكێك لەنەخۆشیە سایكۆلۆژییەكان لەقەڵەمدرا، بەهاتنی سەدەی هەژدە، ئیدی رۆشنگەری گەشەی سەند، پێشڕەوانی ئەم بوارەش بریتی بوون لە ڤۆڵتێر و جان جاك رۆسۆ كە رەوتی رۆمانسیزمیان بەئایینەوە گرێدەدا، بەلایەنی كەمەوە جێپەنجەیان بەسەر گۆڕینی عەقڵی كەنیسەوە دانا، لەوانەش بەرهەمە ناسراوەكەی رۆسۆ بەناو پەیمانی كۆمەڵایەتی بوو، ئەمە بەشێكی لەژێر كاریگەری دینیس دیدرۆ بوو، بەڵام دیدرۆ هەتا لەژیاندا مابوو بەهۆی توندوتیژی دەسەڵاتی كەنیسەوە كە كوشتنی فەلسەفە یەكێك بوو لەو ئەركانە، هیچ كتێبێكی بەچاپ نەگەیاند، تەنها ئەو گفتوگۆیانە بوو كە لەبارەی ئایین و ئیلحاد و ماتریالیزمەوە قسەی لەسەر دەكرد، لەوانەش موناقەشەكردن بوو لەسەر سیستمی پاشایەتی و كەنیسە و كەسایەتی مارشاڵ ی ئەو سەردەمە، چونكە فەرانسە لەكاتی خۆیدا سیستمەكەی پاشایەتی بوو، ئەمەش بەوهۆیەوە بوو كە سیستمەكە بەرادەیەك گوتاری زاڵ كردبوو، تائەو ئەندازەیەی كە لەژیانی كۆمەڵایەتی و ئەدەبیشدا رەنگیدابۆوە، هەڵبەت ئەمە دوای مردنی كاریگەری هەبوو بۆ سەر رۆشنگەرەكان، بەڵام دەبێ ئەوەشمان بیرنەچێت كە ئایدیۆلۆژیا بەشێكی تر بوو لەكێشەی رۆشنگەری، بەوپێیەی هەتا كاتی دابڕانی فەلسەفی دوای كارڵ ماركس، ئایدیۆلۆژیا یەكێك لەرێگرییەكانی بەردەم فەلسەفە بوو، بێگومان لێرەوە رەخنەی راستەقینە و دیالیكتیكی دەستیپێكرد، چونكە هەموو ئەو بیرۆكانەی بۆ دەربازبوون لە میحنەتی ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و سیاسی هەبوون، هیچیان دابڕانی راستەقینە و بێ كەموكوڕی نەبوون بە فیورباخیشەوە كە دانەری فكری ماتریالیستیە، بەهیگڵیشەوە كە دانەری دیالیكتیكە، بۆیە قسە لەسەر رەخنە دەكەم وەكو ئەوەی پێشووتر باسمان كردووە، چونكە دەركەوت بەبێ رەخنە هیچ سیستمێك ناتوانێ ژیانی سیاسی ئاسایی وەربگرێت، یان هیچ نەبێ جیاوازی و قەبوڵكردنی ئەویتر وەكو واقیع تەماشا بكات، لەراستیدا مەسەلەكە تەنها ئایین نییە، بەڵكو ئیدیۆلۆژیای توندئاژوو، لەئایین خراپتر و دوژمنكارانەتر مامەڵەیان كردووە لەگەڵ فەیلەسوفەكان و بیرمەندەكان، چونكە ئەوان هەرزی فكری و فەلسەفە و ماتماتیكیان نەدەكرد، بۆ نموونە ئەم نەریتە درێژەپێدەری قەناعەتی دەسەڵاتێك بوو لەیۆنانەوە سەرچاوە گرتبوو، ئیدی ئەو سیستمە تاكو شكستی هێنا یان تاهاتنی مارتن لۆسە كە ریفۆرمی ئایینی كرد، دەیان كەسی وەكو سوقرات و گالیلۆ و كۆپەرنیكۆس و گرامشی و ترۆتسكی و دواتریش حەللاج و سوهرەوەردی و هتد هاڕی. ئەمانە تەنها جیاوازی فكرییان لەگەڵ دەسەڵاتی سیاسی و فكری هەبوو، ئەگەرنا خەتاكە تاوان نەبوو بەڵكو فكری نوێ بو لەدژی سیستمی ئایینی و كەنیسە، بۆیە لەشوێنێكی دیكە ئەگەر بەرگریكردن نەبێ لە ئایدیالیزمی كۆنەپەرستانە، ئایدیۆلۆژیا بەتەنها چەمكێكی نەرێنی نەبووە، بەڵكو ئایدیۆلۆژیا بەشێك بوو لەو هۆكارانەی كە زەمینەی بۆ كرانەوە سازكرد . 

پرسیار: بەدەر لەم گفتوگۆیە، دیدی ئێوە لەبەشەكانی پێشووتری چاوپێكەتنەكانمان، وادەردەكەوێت لەگەڵ تەوژمە فكرییە مۆدێرنەكاندا گرفتت هەبێ، دەپرسم روانینتان بۆ نەزمی نوێ چۆنە كە بەگڵۆبالیزە ناوزەد دەكرێت. ئایا ئەم چەمكە لەكوێی فیكری سیاسیدا خۆی دەبینێتەوە، یان روونتر بڵێم تا چەند نوێیە لە فیكری سیاسیدا؟

سمكۆ محەمەد: ئەگەر تەماشای فكری سیاسی بكەین لەسەر دەستی بیرمەندانی سەدەی نۆزدە هاتۆتە ئاراوە، پێشتریش وەكو باسم كرد لەسەر دەستی بیرمەندی پێشەوای رۆشنگەری بووە كە هەم كاری دابەشكردووە و هەم گۆڕینی شوێنی ئینسانی گۆڕی لەگوندی بێ ئاگاوە بۆ شاری فراوان و پێشكەوتوو، بۆ نموونە گەشەی تەكنۆلۆژیای سەرەتایی و تەلارسازی و شێوەی خوێندن و كەرەستەی نێوماڵ و بیركردنەوە بەڕووی دونیادا بەشێوەی فراوان و هتد، دواتر كانت و پاشان هیگڵ قسەیان لەسەر كردووە، دواتر ماركس لەمانیفێستدا ئاماژەی پێداوە ئەو دەڵێت" وەختێك دێت سیستمی سەرمایەداری هێند پڕ دەبێت بەناچار سەرمایەگوزاری دەخاتە دەرەوەی جوگرافیاكەی خۆی و ئێق دەكاتەوە" ئەمە رێك ئەو مانایەمان دەداتێ، هەروەك ئەوەی بەشێك لەناوەڕۆكی گڵۆبالیزەیشن پێناسە دەكات و جۆرێك لە پێشبینی بوو، گەشەی تەكنۆلۆژیا و بازاڕ و گۆڕینی چەمكەكانە بەئاراستەیەكی دیكەدا كە دیسان بازاڕی فكرییە و كۆمەك بەبازاڕی ئابوری دەكات و لەوێشەوە بازاڕی سیاسەت، بەڵام ئێستا لەچەمكێكدا بچوك كراوەتەوە .

ئەوەتا دەوڵەتانی جیهان كۆمپانیاكانی خۆیان لەدەرەوەی خۆیان كار پێدەكەن، نموونەش بەگەڕخستنی تەكنۆلۆژیا سەربازی ئێرانە كە لەلایەن وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیاوە بەدەستیهێناوە وەكو یابان و چین و كۆریاو ئەڵمان و هتد. هەرچی ئەوروپایە كۆمپانیاكانی خۆیان دەفرۆشتەوە بەدەوڵەتانی بێبەرهەمی وەكو تایڵاند و تایوان و مالیزیا و نیپاڵ و توركیا و كەندا و هتد. ئامریكا لەوڵاتانی تازە پێگەیشتووی وەكو لیتوانیا و ئەرمینیا و ئۆزبەكستان و هتد، ئەم رەوشە لەبازاڕ كە بەشێكە لەگڵۆبالیزەكردنی جیهان لەكەندەدا و ئەمریكای لاتینش هەیە، بۆ نموونە كۆمپانیا نێونەتەوەییەكان بەناوی نەتەوەی وەهاوە دەكرا كە كەمترین كەسیان ماوە، تەنانەت ترادیسیۆنە رەسەنەكانی خۆشیان بیرچۆتەوە كەچی زیندو دەكرێنەوە، لەبەرامبەر ئەوەشدا نەتەوەكانی تر پشت گوێ دەخرێن، ئەم مۆدێلە لەسیستمی بەناو بازاڕی ئازاد لەگڵۆبالیزەكردنی دونیاوە سەرچاوەی گرتبوو، ئەمەش جۆرێكی تری جەنگی بازاڕ بوو كە لەهاتنی سیحرێك دەچێ، سەرلەهەڵدانی تەكنۆلۆژیای نوێ و زیرەك و هاتنی چەمكی نوێ بۆ ناو سیاسەت و بەرقەراركردنی مۆدێلێكی نوێ بۆ داگیركاری وڵاتان لەلایەن ئەمریكا و بەریتانیا، بەهەماهەنگی كردنی هێزە نێودەوڵەتییەكانی تری ئەوروپا و شەرعیەتدان بەو مۆدێلە سیاسییە بەناوی جیهانگەراییەوە. خواردنی سامانی نەتەوەكانی تر و بێ بەهاكردنی بەها ئینسانیەكان و تێكەڵكردنی ترادیشنەكان و پێكهێنانی دەوڵەتی كۆمەڵگەكان و نەهێشتنی مۆدێلی دەوڵەتی نەتەوەیی سەلمێنەری ئەو راستیەن، ئەمە خراپتر بوو لەجەنگی دووهەمی جیهانی كە بەرهەمی مۆدێرنە بوو، هەروەك هانا ئارێنت لەكتێبی (بنەماكانی تۆتالیتاریزم) باسی دەكات، من پێموایە ئێستا ئیتر جارێكی تر سەردەمی كۆیلەیەتی گەڕاوەتەوە، بەڵام لەفۆڕمێكی تردا، بۆ نموونە ئەگەر لەسەردەمی فەراعینەكاندا و لەسەردەمی یۆنانی و رۆمەكاندا، كۆیلە دەبوایە هاوڕەگەزەكەی خۆی بكوژێت تاكو ئازاد بێت و كاری سەپێنراوی بەزۆری پێنەكرێت، ئێستاش ئینسان بەناچار لەبەر ئەوەی ئابوری سنوردار كراوە لێی، ئاوهاش كاتی بۆ سنوردار كراوە و بەشێوەیەك لەشێوەكان كۆیلەی بازاڕ و سیستمی ئێستایە كە لەتەلەفونی ئایفۆن و گالاكسی و لە تیپی تۆپی پێ لەنێوان بەرشەلۆنە و ریاڵ مەدرید و تیپەكانی دیكەی ئینگڵستان و ئیتاڵیا و ئاڵمان و هتد، بۆیە دانیپێدا بنێین یان نا، جۆرێكی تری كۆیلەیەتی گەڕاوەتەوە، ئەوەش كە پێی دەڵێن مافی مرۆڤ، ئەم سیاسەتەی كە لەمەحفەلی سیاسیدا بۆتە باو، جۆرێك لە دووفاقیەتی سیاسییە كە ئەمریكا و بەریتانیا سەرقافڵەكەین، ئەمەش یەك ستراتیژی هەیە كە هەرچی هەیە بەنەفعی سیاسی و ئابوری ئامریكا و وڵاتانی زلهێز دەگەڕێتەوە كە چاویان بڕیوەتە رۆژهەڵات كۆتایی پێبێت، ئەمانە بەشێكن لەو فەزا فكرییەی كەمن لەگەڵیدا كۆك نیم و جێگەی رەخنەی منە، بەڵام چەند رەواجی هەیە و چەند لەكاتی ئێستا وەردەگیرێ ئەوە شتێكی ترە، بەڵام فكری كۆنكریتیی نییە وەكو ئەوەی لەشكڵی تەشییر هەوڵی ناوزڕاندنی ئەو جۆرە جیهانبینیە دەدرێ .

پرسیار: پێشتر باسی فۆكۆ یامات كرد و بەشێوەیەك جوابی تێزەكەییت داوەتەوە، ئەی سەبارەت بەتێزی سامۆئیل هینتگتن كە پێیوایە ئەم چەرخە چەرخی پێكدادانی شارستانیەتەكانە، ئایا ئەمە مانای جەنگی گروپە بچووكەكانی كۆمەڵگەی بەشەرییە وەكو هەندێك دیمەنی ئەو سیناریۆیەمان لە بۆرما و یەمەن و عێراق و هتد بینی؟ .

سمكۆ محەمەد: هەڵبەت هینتگتۆن یەكەم جار ئەم بابەتەی لە گۆڤارێكی ئامریكی بڵاوكردەوە كە ناوی Forn avearz ، ئەمە رەتدانەوەی تێزەكەی فۆكۆ یاما بوو، باس لەبەردەوامبوونی جەنگی سارد دەكات گوایە كۆتایی پێنەهاتووە، ئەم جەنگە دەبێتە هۆكارێك لەنێوان نەتەوە و دەوڵەتە بچووكەكان، دواجار باو بوو بخوێنرێتەوە شتێكی تازەیە هاتووە، بۆیە من ئەم تێزەم لەپەنا تێزەكەی فۆكۆ بەتەواوی خوێندۆتەوەو لەكێشەی فكرەكانیش تێگەیشتم مەبەست لەم ئامانجە چییە و ئەم پێشبینییە نالۆژیكیە چییە، ئەوكاتیش هەردوو بیرۆكەكە بەوەهمی فكری سیاسیم داناوە و نووسینم هەیە لەسەری و لەمیدیای ئەوكات بڵاوكراوەتەوە، چونكە بەبڕوای من هەردووكیان بەیەك تێڕوانین تەماشای دونیایان دەكرد .

د.فوئاد مورسی كتێبێكی هەیە بەناونیشانی (الراسماییە تجدد نفسها) ئەو پێش ئەوان كتێبەكەی نووسیوە و پێش ئەوانیش وەڵامی ئەو ئیشكالیاتانەی داوەتەوە كە پێشبینی وەها دەكرا، لەتێزەكەیدا كە (دار عالم المعرفە) بڵاوی كردۆتەوە دەڵێ" سەرمایە بەهۆكار بەردەوامبوونی گەشەی ئابوری و تەكنۆلۆژی و نوێكردنەوەی هێزی بەرهەمهێن، جارێكی تر پەیكەرەی ئابوری خۆی دەگۆڕێت و دایدەڕێژێتەوە، هەروەها لەگەڵ هەموو ئایدیایەكدا دەتوانێ خۆی بگونجێنێت و كەڵكی لێوەربگرێت، دەتوانێ ئینسان شەیدای شتێكی سیحراوی بكات كە ئەویش پارەیە، بۆیە دەتوانێ خۆی نوێ بكاتەوە، هەروەها لەقوڵایی خۆیدا بیردەكاتەوە و ئەلتەرناتیڤی بۆ هەموو حاڵەت و دیاردە و كێشە و گرێكانی بەردەمی پێیە، دەشتوانێ دژەكانی خۆی لەناو ببات، چونكە بەتاك جەمسەری ماوەتەوە ئەم سیستمە، كەوابوو تێڕوانینەكانی د.فوئاد لەبەرامبەر هەردوو تێزەكەی فۆكۆ و هینتگتن، بیرۆكەكەی نوێبوونەوەی سەرمایەداری، تەنانەت لەلای چەپەكانیش جێكەوتە بوو، كەوابوو هەر ئەو ئامانجە بوو كە هەوڵیاندا تێزەكانیان كە بۆیان نووسرابوو، خوێنەر بەیەك ئاراستەدا ببەن، سەرەنجام خەڵكیان تووشی وەهمی تێگەیشتن كرد لەم چەرخەی ئێستا كە هەر زوو رەوایەوە .

لەگەرمەی پرسی بزووتنەوەی تەبشیریدا كە لەناوچەكە زۆر چالاك ببوون و خەڵكێكی زۆر بەهۆی هەڵڕژانی پارەوە ببوون بە كریستیانی، لەساڵی 1997 ستیڤن كە راوێژكاری فەرهەنگی دەسەڵاتدارێتی ئەوكاتی بێل كلنتۆن بوو، لەهۆتێل تاوەری هەولێر دابەزی بوو، بەسوتفە بینیم و لەرێگەی موتەرجمێكەوە، موناقەشەی ئەوەم لەگەڵ كرد تۆ وەك بەرپرسی یەكەمی ئەم بزوتنەوەیە پێتوایە لەكوردستانێك كە زۆرترینیان موسڵمانن، دەتوانن رێگە خۆش بكەن بۆ ئەوەی خەڵك ببێتە مەسیحی یان ئەمە سەرهەڵدانەوە و وەبیر هێنانەوەی دەقی تەوراتە لەكۆمەڵگەیەكی وەك كۆمەڵگەی كوردستان و هێنانەوەی جولەكەیە لەشوێنێك كە پێشتر تیا ژیاون و یادەوەریان جێهێشتووە و رەنگە موڵكیشیان هەبێت، ئەو ئینكاری ئەو رایەی منی كرد و گوتی" تەبشیریەت تەنها خوداناسییە و هیچی تر لەرێگەی ئینجیلەوە" هەروەها پرسیاری ئەوەم كرد ئایا ئەو تێزەی هینتگتن سەردەگرێت كە گوایە چەرخی پێكدادانی شارستانییەتەكانە، ئایا بە مەسیحی بوونی كوردی موسڵمان ململانێی شارستانی درووست نابێ، وەڵامەكەی زۆر بە سادەیی و نەخێربوو، لەو موناقەشەیە بۆم دەركەوت كە ئەو تێزەش تەنها سەرقاڵكردنی خەڵكە و هیچی تر، بۆم دەركەوت دیسان نەخشەیەكی نوێ هەیە بۆ هەڵوەشانەوە و لێكترازانی شیرازەی كۆمەڵگەو لەپیرۆز دەركردنی شتە پیرۆزەكانی ئەو كۆمەڵگەیانەی ژێردەست و خاوەن دەوڵەت نیین .

بەبڕوای من ئەوەی ئێستا هەیە ململانێی شارستانیەتەكان نییە، بەڵكو كاڵكردنەوەی ترادیشنە جیاوازەكانی كۆمەڵگەیە و تاڕادەیەكیش بێ بەهاكردنییەتی، هەروەك چۆن زۆربەی شتەكانی دیكە بە بوونی ئینسانیشەوە بێبەها كراون لەبەرامبەر پارەدا، بۆ نموونە خۆئێستا لەئەوروپا زیاتر لەترادیشنێك و مەزهەبێك و ئایینێك و ئیتنێك پێكەوە دەژین. ئەگەر بەقسەی هینتگتن بوایە دەبوو ململانێكە لەئەوروپاوە دەست پێبكات. ئەم تێزە جێگیر نەبوو، تەنها مەسجێكی سیاسی بوو ئەگەر كاری پێكرا، دەبێ خاوەن ترادیشنە توندڕەوەكان خۆیان ئامادە بكەن، وەكو ئەوەی لەعێڕاق و سوریا و لیبیا و یەمەن و بۆرما و بەشێك لە سودان درووست بوو بەڵام دواتر ئەم دیاردەیە لەگەڵ گواستنەوەی بەرژەوەندییە ئابورییەكانی سیستمی سەرمایەداری و جێگیربوونی لە ئاستێكدا، سیناریۆكە بەرەو كۆتایی دەچێت .

پرسیار: كەوابوو ئینسان بەپێی بیركردنەوەی نوێ، لەوە دڵنیابێت كە ئەو تێزانەی باس كران، بۆ نموونە جیهانگەرایی هەموو شتێك هەڵدەلوشێت، یان هیچ كولتوورێك لەجێگەی خۆی نامێنێ، مادام لە رۆژئاوا فرە كولتوورین؟ .

سمكۆ محەمەد: دەبێ كەمێك رابمێنین لەبەردەم ئەم دۆخەی كە پاشماوەی سەرمایەداری كلاسیكی و جیهانگەراییە، دواتر دەركەوت جیهانگەرایی واتە العولمە، ئەمركە بوو، بۆچی؟، لەبەر ئەوەی بابەتەكە تاك رەهەند نییە، بەڵكو فرە رەهەندە، ململانێكانی كۆن چەند دژواربوون، جەنگەكان چەند قورس بوون، كۆڵۆنیالیزم چەند غەدار بوو، هیچیان نەیانتوانی بەسەر سرووشتی مرۆڤدا زاڵبن و ماكی هۆشیاری لەرێگەی پراكتیككردنی تێزێكەوە كۆتایی بە ئینسان بهێنرێت، بۆ نموونە سەرهەڵدانی پڕۆژەی (گات) لەساڵی 1994 و دوای نەمانی بلۆكی سۆڤیەتی كۆن دەستبەكار بوو، هەڵبەتە ئەم پڕۆژەیە كورتكراوەی رێكەوتننامەی نێودەوڵەتی گۆمرگ و بازرگانی یە، ئەویش دوای جەنگی سارد بوو كە كار بۆ ئەوە دەكرا بازرگانی ئازاد بێ، نابێ رێگری لەبەردەم بازرگانی نێودەوڵەتی بكرێ و هەموو كارەكانی دەوڵەتان لەرێگەی رێكەوتنەوە بێت، ئەمە بۆ ئەوەبوو كە ئینسان سەرقاڵ بكرێ بە بازرگانی هێنان و هاوردەی كەلوپەل و شمەكی دەوڵەتانی زلهێزەوە، تاكو خۆیان لەبیربچێت كە تێكەڵ بوون بەو فەزا بازرگانییە، لە سیفەی ئینسانییەت دادەبڕێن و دەبن بە كاڵا وەكو كاڵای پێویست، بۆ نموونە قاچاخچێتی بە ئینسانەوە بوو بە كارێكی ئاسایی و بەبەرچاوی دەوڵەتانەوە كە باسیان لە مافی مرۆڤ دەكرد، هەروەها كارێك كرا كە ئینسان و دەوڵەتە بێهێزەكان بچنە ژێر هەژموونی قەرزەكانی سەندوقی دراوی نێودەوڵەتییەوە، تاكو بۆ هەتاهەتاییە تاك و كۆی ولاتەكە و سیستمەكە و قەوارەكەش، لەژێر كۆنتڕۆڵی ئەو سیستمە ئابورییە بن، ئەمە دكتۆر (سەمیر ئەمین) لە كتێبی (فی مواجهە ازمە عصرنا) باسی كردووە، هەڵبەتە بیرمان نەچێت رۆشنبیری باویش لەو سەردەمەدا وەكو تەوژمێكی ناكامڵ هاتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپای رۆژهەڵات و بەشێكی زۆری ئاسیا، هەموو بیركردنەوەیەكی هونەری و ئەدەبی و فەرهەنگی بەگشتی، كەوتنە ژێر ئەو هەژموونە فكرییە و ئینسان لەبیركرا، بەڵام ئەوەی كە دەسەڵاتیان بەسەریدا نەشكا، ئەوەبوو كە نەتوانرا جەوهەری ئینسان بگۆڕن تەنها فۆڕمەكەیان گۆڕی، ئەوەی كە مایەوە ئینكاری ئینسان بوو لەوەی رەخنەی لەو سیستمە نائینسانییە گرت، ئەمە بوو بەڕەوتێكی فەرهەنگی بۆ تێگەیشتن لە زانستە مرۆڤایەتییەكان، رائیدی ئەم فەرهەنگەش (جۆرج گۆسدۆرفە) كە دواتر یۆرگن هابرماس و لەمدواییەشدا سلاڤۆی ژیژاك و پیتەر سڵۆتردایك و ئالان تۆرین و چەندی تر درێژەیان بەو رەوتە دا، ئێستاش رەخنە لەو سیستمە دەگرن كە خەریكە بەناوی عەقلانیەت و بەناوی ئازادی سیاسی و ئازادی بازرگانیەوە دژی هەموو بەهاكانی ئینسان مامەڵە دەكەن، كەوابوو ئەو مادام جیهان شتێكی حەتمییە، دەبێ ژیانیش حەتمی بێت، كە ژیان حەتمی بوو، گۆڕینی سیستم و تیۆرە دژە بە بەهاكانی ئینسانیش تەمەنیان درێژنابێت .