لەرووی زمانەوانییەوە، پەراوێز واتە پشتگوێ خستن و گرینگی پێنەدان وەكو ماتریالێكی لاوەكی و دەركراو لەبازنەیەكی دیاریكراو، یان دوورخستنەوە و كوژاندنەوەی رۆشنایی لەسەر ئەو شتە، یان ئەو كەسە لەو چوارچێوەیەی كە مافی هەیە خۆی نمایش بكات، لە ئاستی دەوڵەت و نەتەوە و شار و كولتوور و ئایین و رۆشنبیریشەوە، كردەیەكە لەژێر كۆنتڕۆڵی گروپێك لەدژی كەسێك دەكرێت، یان كردەیەكە بۆ سنووردار كردنی چالاكی كەسێك لە سنوورێكی فراوانتر، ئەم زاراوەیە لەهەموو دونیادا موناقەشەی فكری لەسەر دەكرێ.
كەسی پەراوێزخراو كێیە؟، كێ و چۆن كارێكتەری چالاك لەهەموو كایە و سێكتەرەكان پەراوێزدەخرێت؟، كارێكتەری پەراوێزخراو ئەو كەسەیە كە بەهۆی تواناكانی یەوە یان بە هۆكاری گوتارە ئەدەبیەكەی یان پیشەییەكانییەوە رۆشنایی لەسەر لادەبرێت و كارێك دەكرێت كە خوێنەر و موتابەعە كارەكانیشیان بڕوایان بە تواناكانیان لاوازبێت میشیل مارسۆن یەكێك لە توێژەرانی ئەم بوارەیە و توێژینەوەیەكی هەیە لەسەر هەموو ئەو كارێكتەرە چالاكانەی ئیتالیا و ئامریكا و هتد.
دارویشی شایگان بیرمەندێكی فارسە. ساڵی 2018 كۆچی كردووە. لە كتێبی ئاسیا لەبەرامبەر خۆرئاوادا، باس لە ئێران وەكو دەوڵەت و كۆمەڵگەی ئێرانی دەكات كە لەسایەی دۆخی نە ئەمیان نە ئەویاندا بۆ هەموو كایەكان لەپەراوێزدا دەژین، مەبەست لە نەئەمیان و نە ئەویان، ئەوەیە كۆمەڵگەیەكی نە دیموكراسی و نە دژە دیموكراسییە و نە لایەنگیری كۆمۆنیستە و نە سەرماسەداری وەكو مالیزیاو تایلااند و تایوان و سەنگافور و هتد، چونكە بەهۆكاری سیاسەتی خۆ بەدوورخستن لە مەحفەلی نێودەوڵەتی، هەموو كارەەكانی ناناسرێن، بەردەوام بوونی ئەم حاڵەتە وەكو پرنسیپێكی كولتووری و ئایینی و زمان، هیچ ئیمتیازێكی نەداوە بە كارێكتەری رۆشنبیری فارسی زمان لەتەواوی دونیادا، لەمەش خراپتر ئەوەیە كە خۆیان بوون بە كەرەستەیەك بۆ بە كەنارخستنی بەشێك لە ئایین و كەلتوور و شارە دورە دەستەكانیان، لەوانەش بە ئیدیۆم كردنی زاراوەی لادێی و نەزان و هتد.
ئەم بابەتە لەكوردستان بەهۆی تاكڕەهەندی بیركردنەوەوە بۆ شارەكان و كارێكتەرە چالاكەكان، مەسەلەكە بچوك كراوەتەوە و لەزەینی خۆیان و خەڵكدا، لەجوغزی زۆنێكدا رەهەندی زیاتری پێدراوە، بۆیە بەئاشكرا شار و شارۆچكەكانی تر، كراون بە قوربانی شارێك تاكو پێشڕەوایەتی فەرهەنگێكی شارستانی پێبدرێت و ببێت بە خاوەنی ئەو شوناسە، بۆئەوەی خۆشیان بەو وەهمەوە بیكەن بە واقیع و بڵێن شارەكەمان بونیادنەری رۆشنبیرییە و لەسەرووی شارەكانی دیكەوەیە، لەكاتێكی شارستانشینی و كارێكتەری رۆشنبیری هیچ پەیوەندییەكی بە دۆخی كۆمەڵایەتی و جوگرافیاوە نییە، یان هیچ پەیوەندیی بە پەروەردەی شارێكەوە نییە كە وەكو كارگەیەك چاوی لێبكرێت و ئەو بەرهەم و ماركەیە بەرهەمبهێنێت، ئۆكتافیپاز لە كوێرە گوندێك گەورە بووە، كەچی كارێكتەرێكی ناسراوی ئەدەبیاتە لەدونیادا.
نموونەی پەراوێزخستنی چەند كارێكتەری ناسراوی ناو ئەدەب، سەلێمنەری ئەو راستییەن، كە ئەلبێر كامۆ نۆبڵی ئەدەبی وەرگرت و لەراستیدا مافی نیكۆز كازانتزاكی بوو وەریبگرێ، بە ئەرەنجامی ئەوەبوو كە كامۆ لەگەڵ شەپۆلە سیاسییەكە دەڕۆیشت و دەیزانی لەنێو ئەو مەحفەلە گەمە بكات و بە رۆمانی (مرۆڤی یاخی)، نۆبڵی وەرگرت كە دژایەتی كردنی بزووتنەوەی چەپ بوو، لەكاتێكدا دۆخەكە لەخزمەتی ئەدەبی واقیعی و سۆسیالیستی بوو لەدونیادا، ئەمەش بۆ مەحفەلی سیاسی و ئەدەبی جیهانی كەرەستەیەكی بە نرخ بوو، بۆیە ئەو خەڵاتەكە بە ئەلبێر كامۆ دراوە، لە رۆژهەڵاتیش نەجیب مەحفوز لەجیاتی محمود دەروێش خەڵاتەكەی وەرگرت، هەروەها لەجیاتی (یەشار كەمال) كە لاگیری بزووتنەوەی چەپ بوو، (ئۆرهان پامۆك) خەڵاتەكەی وەرگرت، چونكە لاگیری مەسەلەی نەتەوە پەرستی توركی و سەرمایەداری بوو، ماركیز لە وتارێكدا باس لەوە دەكات كە بۆرخیس لەبەرامبەر سەردانی لاوگۆستۆپینۆشیت كردووە و لەوێ وتارێكی نا سەركەتووانەی پێشكەش كردووە، گوتوویەتی (من ئەوە نیم سەرۆكی ئەرجەنتین ئەو شەرەفەم پێببەخشێت، لەكاتێكدا لە چیلی و لە ئەرجەنتین و ئۆرۆگوای، هەوڵ بۆ رزگاركردنی ئازادی دەدرێت)، لەكاتێكدا دوو نووسەری ئینگلیز هەبوون بۆ كێبەركێ لەگەڵ بۆرخیس بۆ وەرگرتنی جائزە، ئەوانیش ئاژاوەیان درووست كردوو و وەریان نەگرت، ماركیز دەڵێ، نهێنی كارەكە ئەوەبوو كە شوێنی وەبەرهێنانەكە بۆ پوڵ لەبار نەبوو، نهێنییەكی تر ئەوەبوو كە زۆربەی پیسەكان دەیانگوت سەرمایەداری وەزیفەیەتی بۆ بەدەستهێنانی زێر و زیو لە ئەفەریقا، بۆیە جائزە مژینی خوێنی خوێنی كۆیلەكان بوو، نهێنی سێهەم ئەوەیە كە جەنگی جیهانی هاتە پێشەوە، بۆیە ئەوانەی كە لایەنگری هیتلەر بوون، تاكو جەنگ مابوو وەریان نەگرت، دوای ئەوە چرچل وەریگرت، ئەویش بەو هۆیە بوو كە كۆنتاكتی هەبوو لەگەڵ زانكۆكان و یەكێتی سۆڤیەت، ساڵی 1958 بۆریس باسترناك وەكو شاعیرێك دەبوو نۆبڵ وەربگرێت، بەڵام بەهۆكاری ئەوەی نۆبڵ ئیعتیبارێكی سۆڤیاتییە، بۆیە رەتی كردووە و بە ئیستفزازی زانی، دواتر درا بە میخاییل شۆلۆخۆف). لە وڵاتی میسر رەجا نەقاش كە پێشنیار كردنی بۆ خەڵاتی باشترین نووسەری عەرەبی رەتكردووە و بۆ بەها تاهیری بەلایەق زانی، كەچی دواتر درا بە نەبیل سەعد ئەردەش، بۆیە بەگشتی رۆشنبیر و نووسەرەكانی ئەو سەردەمە دوایان كرد دەوڵەت دەستوەربداتە ئەو كارە، كەچی رۆمانووسێك بەناوی ئیدریس عەلی بە ئاشكرا گوتبووی ( من زیاتر لە سی ساڵە زۆر پێویستیم بە خەلاتی هاندان هەبوو، چونكە هەموو ژیانمی دەگۆڕی) كەچی نووسەرە نا شایستەكان وەریانگرت.
ئەم جەنگی شار و خۆ بەسەرنتەركردن و بەكەنار خستنەی لە نەوەدەكانەوە بووە بە باوی فەرهەنگی و شانازیشی پێوەدەكرا، دوو رەهەندی وەرگرتووە، یەكەم كوشتنی توانای ئەوانی تر و بەخشینی بە توانای كەسانی تری ناشایستە، دووهەم خوڵقاندنی دۆخێكی چینایەتی و دەسەنەخواركردنی پێگەی هونەری و كولتووری و رۆشنبیری كۆمەڵك خەڵك لەپێناو جەنگێكی نادیار، یان جەنگێكی نموونەیی، ئەمەش بە پاڵپشتی سیاسەتێكی دیاریكراو كرا بەواقیع لە زەینی خەڵكدا، لەكاتێكدا ئەم سیاسەتە هێندەی زیان بوو بە نەتەنەوە و خەڵكێك، هێندە قازانج نەبوو بە نەتەوەیەك و شارێك.
لەم سوچەوە دەمەوێ ئەو دیاردەیە وەكو دووجار پەراوێزخراو بخوێنمەوە، ئەمە تێڕوانینێكی ئەخلاقییە بەرامبەر بەئەویتری وێنەی خۆت، پرسیارەكە ئەوەیە خاوەنی ئەم بیرۆكەیە خاوەنی چ شارستانییەتێكی مێژووییە لە ناوچەكە؟، ئایا ئەم پەراوێزخستنە چ نەفعێكی فەرهەنگی هەیە بۆ نەوەیەكی دیكە تاكو شانازی پێوە بكات؟، جە لەوەی لەمدواییەدا نەوەیەك بەنمیچە پەروەردەیەكی نوكتەبازییەوە كە لەكارەكانی عەلادین سەجادی وەرگیرابوو، بەبێ هیچ بەهایەكی رۆشنبیری و كۆمەڵایەتی، بەناوی كرانەوەی كۆمەڵایەتی و بەناوی خاوەندارێتی كۆمەڵێك كارێكتەری رۆشنبیری یەوە، هەروەها بەچاوی سووك تەماشای شارگەلی دیكەی كوردستانیان و دانیشتوانەكانیان دەكرد، تەنها بەهۆی ئەوەی كارێكتەری دیاری فەرهەنگی لە شارێك هەیە، یان تەنها بەهۆی ئەوەی سیاسەتی شارەكەی دژایەتی ئەو سیاسەتە دەكات كە لەشارێكی ترە و یان لەشارێكە چارەنووسی دیار نییە، ئەم دیارەدیە جەنگێكی دەروونی بوو نەك توانا لە سێكتەرەكانی دیكە، هەروەها پەرچەكرداریش بوو دژی جوگرافیایەكی دیكە بەبێ ئەوەی بیر لەوە بكرێتەوە ئەو جوگرافیایەش بریتییە لەپارچەیەكی گرینگ لە جوگرافیا گەورەكەی خۆی كە هەڵگری ئەو شوناسەیە، لەبیربردن و رێگەنەدان بەلەدایكبوونی پرسیارێكی وەها، بابەتێكی سەتحی و ئاسایی نەبوو بەسەر زارەكی پەخش كرابێت، بەڵكو تێوەگلانی هەموو تواناكان و هەموو كارێكتەرە رۆشنبیر و نا رۆشنبیرەكانیش بوو، تاكو بەگشتی ببنە شاهید بەسەر دۆخێكەوە لەزەمنێكی دیاریكراو، ئامانجەكەش بۆ خزمەتی ئەدەب و مەعریفە نەبوو، بەڵكو بۆ خزمەتكردنی سیاسەتێكی دیاریكراو بوو، بۆیە خوێندنەوە و موتابەعەكردنی تەشكیلی و شانۆ و فیلم و دراما و هتد، گۆڕا بۆ پەیداكردنی پوڵ بەهەر نرخێك بێت.
بەشێكی زۆری دەرهێنەر و كارێكتەرە سەرەكییەكانی فیلم و درامای كوردی، خەڵكی شاری كەركوك بوون، ئەوان خاوەنی سێ زمانی زیندوو بوون، تەنها لەبەر ئەوەی خاوەنی شوناسی جوگرافیای خۆیان نەبوون، هەمو توانا و پاداشتەكانیان بۆ شارێكی تر گەرایەوە، ئەم پەراوێزخستنە
1: سعاد العنزی. المهمشون فی الادب. مجلە العرب الكویتیە. 2013
2: دارویش شایگان. ئاسیا لەبەرامبەر خۆرئاوادا. وەرگێران بۆ كوردی. شۆرش جوانرۆیی. مامەند رۆژە. وەزارەتی رۆشنبیری. خانەی وەرگێران. 2004
3: ئادیتا ئەبكومار. مفهوم الاقصا‌و. ترجمە بپینە ابراهیم.
4: هیپم حسین. كاتب سوری. ادب الهوامش. مجلە العرب 2018 \
5: احمد ندا. أدب المهمشین بین النخبە والصعالیك. مجلە مقالید 2011 مغرب
6: مجلە افاق عربیە. العدد 6 1983
7: مجلە اخر ساعە. 2009