گەر ڕۆژئاواییەكان لە دەستبردنیاندا بۆ بەرجەستەكردنێكی ڕیالیستیانەی فۆڕم، هەر لە ڕێنیسانسی سەرەتاوە تا گەیشتن بە مۆدێرنە، پشتبەستی دوو ڕەواڵە كاركردنی هونەرییانە بوبن لە دامەزراندن بۆ شێوازێكی كارا و بگۆ لەو پرسە تەكنیكیە. ئەوانیش بەرجەستەكردنی فۆڕمە بەپێی ڕێسا و بنەماكان، و دوهەمیشیان بەرجەستەكردنێكی ڕیالیستیانەی فۆڕمە پشتبەست بە لاسایی ڕاستەخۆیانەی سروشت/واقیع.
ئەوا لە ڕۆژهەڵات بەتایبەت لە شێوازگەلی هونەرە مینیاتۆریەكاندا، پشتبەستی تایبەت بە خۆی هەبوە بۆ ڕێسا و بنەماگەلێكی جیا و جیاواز لەپێناو بەرجەستەكردن لە دەستنیشانكراویی فۆڕم، لەوەی ڕۆژئاوا. هاوشان بەم ڕەواڵە هونەرییە كە زیاتر لە دامەزراوە و قوتابخانە هونەریە ڕۆژهەڵاتیەكاندا خوێندراوە، و پەروەردە و پێگەیاندنی پێ كراوە، ئاراستەكاركردنی تر هەبوون كە واڕسكانە و خۆڕەسیانە پشتبەست بە لاسایی سروشت (هێندەی توانا و هێزی بەرجەستەكردنی بەسەردا شكابێ)، لە هەوڵی بەرجەستەكردنی ڕیالیستیانەی فۆڕمدا بون. بەڵام ئەم ئاراستەیەی دوهەم نەیتوانیوە شێككار(منافس)بێ و هاوشانییەكی فەرمیی ئاراستەی یەكەم بكات، و لەچەشنی ئەو، پلە بە پلەی باڵابون بەخۆوە ببینێ، وەك ئەوەی لە ڕۆژئاوادا كردویەتی.
لەدوا داگیركاریە ووڵاتگیریی(ئیستیعمار)یەكان و پەڕینەوەی هونەری ڕۆژئاوایی بۆ ڕۆژهەڵات، و كاریگەربون و سەرسامی لایەنی كارتیاكراوی دوهەم بە لایەنی كارلێكەری یەكەم، وایكرد هونەری قوتابخانە ڕۆژهەڵاتیەكان لە پاشەكشێدابن، و تا لە هەندێ لە ووڵاتانی ڕۆژهەڵات، بە تەواوی نەمان و كۆتایی بە جۆر و شێوازی كاركردنیان هات. سەمیر ئەلصایغ بە حەسرەتیەوە بۆ هونەری كۆشكە ڕۆژهەڵاتیەكان كە جۆرێك بوە لە نیگاركێشان لەسەر تەختە، لەنێو هۆڵە گەورەكانی ئەو كۆشكانەدا، دەڵێت:" وا بۆ دەیان ساڵ ئەچێت، فەرامۆشكردن و بیرچونەوەیەكی گەورە دەوری هونەری ئەم هۆڵانەی داوە، بە تایبەت لەلایەن كۆمەڵگەكانیانەوە، ئەمە وێڕای بڵاونەبونەوەیان وەك بەرهەمێكی هونەریی دیار و بەردەست. كارتیاكردن و بەرهەمهێنانی مایەوە تەنها كۆمەڵە كەسانێك، كە چەند خێزانێكی زۆر كەمیان پێكدەهێنا، خێزانگەلێ بە پەنجەی دەست بژمێررێن، ... تۆمارە مێژویەكان و لێكۆڵینەوە نوێیەكان، بە ووردی دەربارەی ئەم هونەرە و نهێنیە پیشەیی و ئیستاتیكیەكانی بۆمان نادوێن. بەم شێوەیە ئەم جۆرە هونەرە وونبوو، بەرەنجامی گرنگی پێ نەدان لە ڕوی تەكنیكی و بەدیكۆمێنت نەكردنیەوە لە ژێدەرە كلتوری و نوێیەكانماندا، تا گەیشتن بە وونبون و وونكردنیان".(1)
كوردیش وەك یەكێ لەو میللەتە ڕۆژهەڵاتیانە دەستبەرداری ڕابوردوی هونەریی خۆی بوو،(ڕابوردویەك چەندی هی خۆی بوبێ و چەندی بەشدار) و چوە ژێرباڵی سەرسامبون و كاریگەری بە هونەری ڕۆژئاوایی، كە ئەو دەمانە، هونەرێكی ئەكادیمیی نوێنەر و پێشڕەوایەتی ئەم كاریگەری بەخشینەوەیەی ئەكرد. ئەوەی مایەوە لە بەرامبەر شەپۆلی ئەم هونەرە ئەكادیمیەدا، تەنها هونەرە میللی و خۆڕەسیەكان بوو. كە زۆر بەكەمی، (بە ئێستاشەوە) لێرە و لەوێ، لای كەسانێكی دیاریكراو، بە هۆكار و دۆخی جیاجیا و تایبەت، پەیڕەو و كاری لەسەر كراوە و دەكرێت.
هونەرمەندانی كورد لە كوردستانی باشوور، هەر زوو خۆیان گەیاندە دەستە سەرەتاكانی خوێندن، لە پەیمانگە و ئەكادیمیا هونەریەكانی عێراق، بۆ خوێندنی هونەرێكی ئەكادیمیانە(*). لە ناوەڕاستی سەدەی پێشووشەوە دامەزراوە و پێگە كلتوری و هونەریەكان بۆ بڵاوكردنەوەی ئەم ڕەواڵە هونەریە، لە كوردستاندا دامەزران، تا گەیشتن بە كردنەوەی پەیمانگەی هونەرەجوانەكانی سلێمانی لە ساڵی 1981 دا.
ئاكۆ غەریب وەك خوێندكارێكی دەستەی یەكەمی ئەم پەیمانگەیە، چووەتە بواری كار و ئەزمونكردن لە قۆناغە جیاجیاكانی شێوازی ئەكادیمی پەیڕەوكراودا، و هەر زوو بەزوو كەوتە قاڵبون لە بڕینی پلەبەپلەی ئەو قۆناغە تەكنیكی و هونەریانەدا. وەك بابەتی پەیڕەوكراویش لەو دەمانەدا، زیاتر دەستئەبرا بۆ بابەتە میللی و فۆلكلۆریەكان و كەمتازۆرێكیش بابەتە مێژووییەكان. دوابەدوای تەواوكردنی خوێندنی پەیمانگە، بەچوونە نێو دنیای شۆڕش و بەریەككەوتن لەگەڵ ڕووداوە سیاسیەكانی تەمەنی خۆیدا، زیاتر وابەستەیی لەتەك بابەتە سیاسی و نەتەوەییەكاندا بۆ دروستبوو. بەلایەكی تر ژیانكردن لە ئێران و لە نزیكەوە بەریەككەوتن لەگەڵ ئەزمونە هونەریە كۆن و نوێیەكانی ئەوێ، و بەدواداچون و دیراسەكردنی هونەرمەند خۆی بۆ مێژوی كلتوری هونەریی كوردی بەگشتی و بەتایبەت بوارەكانی بیناسازیی و جلوبەرگ و قاڵیی و.هتد. ئەمانە سەرجەم پێكەوە كاریگەری تایبەتیان لەسەر ڕوانگە و كردەی نیگاركێشانی ئەو دانا.
گەر بە ڕابوردوی هونەریانەی ئەودا ڕۆچین، دەبینین خاوەن ساڵگارێكە لە ئەزمونكردنی لەتەك ڕەنگی ئاوی و گواش و ئەكریلیكدا، زۆرێك لەو بابەتە سیاسیە نەتەوەییانەی پێ بەرجەستەكردون كە خۆی شایەتحاڵی ڕوودانیان بوە. ئەزمونكردنی لەتەك ئەم جۆرە كەرەسەیەدا بەردەوام بوە تا ئەمڕۆی كاركردنی هونەرمەند، لە دیمەنی سروشتیدا بە تایبەت، كە ئاستی تەكنیكی تا دەگاتە پێوانە و پانتایی بەرجەستەكردن، قاڵبون و باڵابونێكی وەهای بەخۆوە دیوە، كە چووەتە ئاستێكی باشی دەستبۆنەبراو و ناوازەوە لە بزاڤی نیگاركێشانی كوردیدا. هاوشان بەم جۆرە كاركردنە، وەك كۆتا قۆناغ و پلەی ئەزمونكردنی نیگاركێشێكی ئەكادیمی، (بەڕەنگی زەیتی)، دەستی بردوە بۆ بابەتگەلێكی مێژویی، لەمەشدا وەك ئەوان، بەتایبەت وەك هونەرمەندانی ئەكادیمی سەدەی نۆزدەی(بە تایبەت) فەڕەنسی، بژاردەی خستۆتە سەر بابەتی مێژوویی دوور و نزیك(**). لێرەدا ئەوەی جێ گرنگیدانی زیاتری ئێمەیە، گوتاری ئیستاتیكیانەی ئاراستەكراوە، لە تەكنیكی جێبەجێكردن و شێوازی خستنەڕوو. كە لێكدان و ئاوێتەكردنێكی تەكنیكی لەم دوا ئەزمونانەی هونەرمەنددا ڕویداوە، وایكردوە شێوازی بەجێهێنانی كارەكان، مۆرك و شەقڵێكی تایبەت وەرگرێ و ببەخشێ. ئەمەش بەرەنجامێكی تەكنیكی دروستە، لە لێكدانی پاشخانی ئەكادیمیانەی هونەرمەند بەلایەك، و ئەو بەدواداچون و بەریەككەوتنانەی ئاماژەمان پێدا، كە وەك پڕۆسێسێكی دەقئاوێزانی ناوەكی و دەرەكی ڕۆڵیان بینیوە و كاریگەربون، بەلایەكی تر. هەموو ئەمانە وایانكردوە هونەرمەند كار لەسەر دیوە بینیاریەكەی فۆڕم بكات، و لەم جۆری كاركردنەشدا، بگات بەوەی هاوشانییەكی تایبەت بەدی بێنێت، لەنێوان جۆرێك لە جەختكردنەوە لە جەوهەری فۆڕم، و لەنێوان بەرجەستەكردنی شوێكاتیانەی فۆڕمدا. بەدەستهێنانی هاوكێشە كاركردنێكی تەكنیكی وەها، بەدەستهێنانی جۆرە جێگیرییەكە لەنێوان دوو ڕوانگەی ڕۆژئاوایی و ڕۆژهەڵاتیانە لە چارەسەری ڕوئیایی بۆ فۆڕم. ئەم سیفەتە تەكنیكیە تایبەتە، كە زیاتر بە تابلۆ زەیتیەكانیەوە دیارە، دوور و نزیك، بەشەكی و هەمەكیانە ناوبەناوێك لەنێو كارە دیمەنە سروشتیەكانیدا، كە زیاتر بەڕەنگی ئاوین، هەست پێدەكرێت و خۆی ئاراستەی بینینمان دەكاتەوە. گەر لە ڕوانین بۆ ئەو كارە زەیتیانە، كەمێ فەرامۆشی ووردەكاریەكانی فۆڕم بكەین، و تەنها وەك ڕەنگ/پلەكانی و جووڵە سەرنج بدەین. بەشێوەیەك لە شێوەكان وەك لە كارێكی مینیاتۆری ڕۆژهەڵاتیانە بڕوانین وەهایە. ئەمە لە تابلۆكانی (نەبەردی دەربەندی بازیان، دوانزە سوارەی مەریوان، و نەبەردی ئاوباریكو..هتد) ڕوون دەردەكەوێت.
تەرخانكردنی تابلۆی سەربەخۆ بۆ بابەتی ژیانێكی وەستاو (ستیللایف) كە بە زاددەی بینین و پێداویستی ڕوئیایی بارۆكیەكان سەرەتا و لوتكەی گرت، و بە ستیللایڤی (ڤانیتاس)(*3) ناسرا. ئەم جۆری شتومەك بەرجەستەكردنە لە تابلۆیەكی سەربەخۆدا، لەپێناو بەها بەخشین بە شتەكانی دەوروبەری مرۆڤ، و لەگەڵ ڕێبازە هونەریەكانی دواتردا بەردەوامی بەخۆی دا، تا لەلای ئەكادیمیەكان بوە پلەیەك لە پلەكانی پێداویستی پەروەردەكردنی نیگاركێش بۆ تێگەیشتن لە فۆڕم و بەرجەستەكردنی. گەر ئەوان لەڕێی تابلۆ ستیللایڤەكانیانەوە ویستبێتیان ڕوانگەی فەلسەفیانەی خۆیان بۆ تیژتێپەڕی و بێهودەیی ژیان و تەمەنی مرۆڤ، بەلایەك، و هاوكات پەلەكردن بۆ چێژبینین، و بەها بەخشین بە ساتبەساتی ژیان بەلایەكی تر بخەنەڕوو. ئەوا لە كارە ستیللایڤەكانی (ئاكۆ) دا، وێڕای پێكانی چەمكی تیپەڕین و بەڕابردوبون، ئەوا بەها و ئامادەییەكی تر و تایبەت بەخۆی هەیە، لێرەدا دنیای كەلوپەل و كەرەسە بەسەرچوە كلتوریەكان چیرۆكی بیرەوەری هەركامێك لە ئێمە و نەوەكانی پێش ئێمە دەگێڕنەوە، ئەمە وێڕای ڕاكێشانی سەرنجی بینەر بۆ ئیستاتیكای فۆڕمی ئەم كەرەسانە و تەكنیكی بەرجەستەكردنیان لە كۆبنیادی جیاجیادا. هەركامێك لەو فۆڕمانە خاوەن چیرۆكی تایبەت بەخۆیەتی، هەربۆیە هێندەی كار لەسەر بەدیهێنان و خستنەڕووی جەوهەری هەركام لەو فۆڕمانە وەك یەكەیەكی سەربەخۆ كراوە، هێند جەختكردنەوە لەسەر ئامادەیی ئەو فۆڕمانە نییە لە كەشی گشتی تابلۆكاندا. هەست بە زاڵیی ویست و كۆشینێك دەكرێت، لە خستنەڕوی تەواوی نەخشەی هەر فۆڕمێ، تا فۆڕمەكان تەواو دەركەون و هیچ بەشێكیان، چەند بچوكیش بن، لە كردەی ئەو خستنەڕوە بێبەش نەبن. یەكێ لەو توخمە تەكنیكیە سەرەكیانەی، باجی هاوسەنگ ڕاگرتنی ئەم هاوكێشە بەرجەستەییەی داوە، توخمی سێبەرە. بۆیە دەبینین سێبەرەكان زۆر بە نەرمی، و بە تەنكیی دانراون، ئەمەش هێندەی بنیاتنانێكی تەكنیكیی پشتبەستە بە سیستمی سفۆماتۆ.(*4)
بەهێندایی ئەوە سوودمەند نەبوە لە شێوە تەكنیكی كیارۆسكارۆ. چون شێوە چارەسەری یەكەم زیاتر لە خزمەت دامەزراندن و ڕاگرتنی ئەو هاوكێشە تەكنیكیەدایە، كە كارەكان وەك ئامانجێكی ڕوئیای و تەكنیكی مەبەستیان بوە، و تا ئاستێكی شیاویش پێكاویانە. ئەم داكەوتنە لەسەر هێز و بوونی بەشەكێتی هەر فۆڕمێ بەجیا، لە هەنجەت و هۆكاری ئەو چیرۆكە ئاشنا و هاوكات نادیارانەوە سەرچاوەیان گرتوە، بە ئاوایەكی تر بڵێین، واتای بزوێنەر و ووزەبەخشی ئاراستەكراو لەم كارانەدا، خوێندراوەیەكە لە ئامادەییەكی وون و وونییەكی ئامادە.
هونەرمەند بە شێوەیەكی گشتی، بەم شێوازە تەكنیكییە لە بەجێهێنان، ویستویەتی و دەیەوێت زۆرترین نزیكبونەوە لەتەك واقع و سروشتدا دروست بكات و بەدی بێنێت، لەم میانەدا ئاراستە كاركردن و كۆشینی، دەچێتەوە نێو بازنە ڕێچكەی كاركردنی نیگاركێشە ڕیالیستیە هاوچەرخەكانی ئێران. كە ئەم ڕێچكە تەكنیكیە لە كاركردن، لەخۆیدا، بنیاتنان و بەدیهێنانەكانی پشتبەستە بە لاسایكردنەوەی واقیع، و گەیشتن بە ووردەكاریە بەرجەستەكراوەكانی. ئەمە سەرباری ئەوەی ئەم خۆشەویستیە بۆ تۆمار و بەرجەستەكردنی ووردەكاریەكانی فۆڕم، لەو خواستە مینیاتۆریەوە سەرچاوەی گرتوە، كە وەك باكگراوندێكی نادیار و نەگیراو، بەردەوام كاریگەری دوور و نزیكی خۆی خستۆتە سەر جێبەجێكردنە تەكنیكیەكان.
دواجار ماوەتەوە بڵێین، ئەو دیاردە تەكنیكیانەی ئاماژەمان پێدا، بەشێوەیەكی یەكسان و هاوشان، لە هەموو كارەكانی هونەرمەنددا وەك یەك و بەیەك ڕێژە ئامادەییان نییە، و بونی دیاردەیەكی وەهاش شتێكە ئاسایی، چون زۆرجار وا ڕێككەوتوە و دەكەوێت، كە بە كۆمەڵێ بەرهەمی هونەریی لە سەرجەمی كارەكانی هونەرمەندێكدا، كەسایەتی و ئەزموونی ئیستاتیكیانەی هونەرمەندێ دەئەفرێ، ئەمەش حاڵەتێكە كە ئەزمونی ئیستاتیكیانەی (ئاكۆ غەریب) لێی بەدەر نییە.
پەراوێزەكان :
(1) ابو زریق ، محمد : (من التأسیس الی الحداپە) فی الفن التشكیلی العربی المعاصر، عمان: المۆسسە العربیە للدراسات و النشر، الگبعە اڵاولی، 2000، ص25 ـ26.
(*) (بەدیع باباجان)ی هونەرمەند دوای چوارساڵ لە كردنەوەی پەیمانگەی هونەرەجوانەكانی بەغدا (واتە ساڵی 1945)، چوەتە ئەو دامەزراوەیە. هەرچۆن (فوزی رفیق حلمی) وەك دەستەی یەكەمی ساڵی دامەزراندنی (1961)، و مامۆستا (عەلی جۆڵا) ساڵی دواتر(1962)، چونەتە ئەكادیمیای هونەرەجوانەكانی بەغدا.
(**) لەدوای شۆڕشی فەڕەنسی بەگشتی و هاتنە سەرتەختی ناپلیۆن، هونەرمەندە ئەكادیمیەكان كە گرنگیەكی تایبەتیان بە تابلۆی مێژوویی ئەدا، و بە (ژانرە باڵاكە) ناویان دەبرد، چونكە بەدوا پلەی شارەزایی نیگاركێشی ئەكادیمیان دادەنا، هاوشان بەو كارە زەبەلاحانەی هەڵگری ناوەڕۆكێكی مێژویی دێرین بون، لەسەر داوای ناپلیۆن كەوتنە كێشانی تابلۆ بۆ ڕووداوە مێژوییە نزیك و هاوسەردەمەكانی خۆیان. نەیارەكانی بزاوتی ئەكادیمی، بەم تابلۆ مێژوویە گەورانەیان ئەوت: ئامێرە زەبەلاحەكان، ئەمەش لەبەر گەورەیی پانتایی و زۆری تەكنیك و كارتیاكردنیان. (و.ر)
(*3) ڤانیتاس (vanitas) بە فەڕەنسیەكەی لاڤانیتاس: خودی ووشەكە لە ئاوەڵناوی (vanus)ی لاتینیەوە هاتوە، بە مانای بۆش، بێ بەها، یاخود ڕێزاڵبوو دەگرێتەوە. ڤانیتاس پەیوەندیەكی توندوتۆڵی بەو ستیللایڤە یادگاریانەوە هەیە كە پێكهاتەی شتومەكەكانی ئاماژەیەكن بۆ دیمەنی كورت و فشەڵی ژیان ، بڕگەی شمەكە یادگارییەكان (memento mori) بڕگەیەكی لاتینیە و بە مانای : (بیرت بێت تۆ هەر ئەمریت)، ئەم دیمەنانە كۆمەڵێ فۆڕم لەخۆ دەگرێت وەك: ئێسكی كاسەسەری مرۆڤ و مۆمی داگیرساو. هەرچەندە ستیللایڤی فانیتاس تا ئێستاش، فۆڕمی تری وەك ئامێری مۆزیكی و مەی و كتێب لەخۆدەگرێت، تا لەخۆبایبونمان بیر بێنێتەوە، بە مانای گرنگیی نەبون و بێ بەهایی بۆ خۆشی و هەبونی شمەكە دنیاییەكان. هونەرمەندانێكی تایبەتمەندیان تیا دەركەوت و هەڵكەوت، وەك (ولیەم كلایز هیدا) و (كریستۆفرۆ مونناری)
(*4) سفوماتۆ (sfumato) تەكنیكی لێكدان و یەكگرتنەوەی ڕەنگەكانە كە تیایدا وەرچەرخان لە ڕەنگدا لەبەشێكی كارەكەوە بۆ بەشێكی تر ڕوودەدات، بێ ئەوەی هەست بە گۆڕانكاری لەپڕ و ڕاستەوخۆی ڕەنگ بكرێت. داڤنچی دادەنرێت بە پێشڕەوی ئەم تەكنیكە و تەكنیكە دژەكەشی كیاراسكۆرۆ(chiaroscuro)، وەسفێكە بۆ ئەو لێكدژیە بەهێز و سافەی لەنێوان سێبەر و ڕوناكی ، تێریی و كاڵیی بۆ دەرخستنی زۆر بەرجەستانەی فۆڕم بەكارهاتوە لە نیگاركێشانی تابلۆدا. داڤنچی هەردوو تەكنیكەكەی لە تابلۆی مونالیزادا بەكارهێناوە، یەكەمیان لە جلوبەرگ و دەمولێوی ئەو خانمە و دوهەم تەكنیكی لە دەرخستنی دەستەكانیدا. وەك پێشتریش تەكنیكی دوهەمی بەتایبەت لە تابلۆی (مریەمی بەردەكان)دا بەكارهێناوە، و دواتر كاراڤاچیۆ پەیڕەو و پراكتیزەی قوڵتری لە تەكنیكی دوهەمدا كردوە، بەجۆرێك كە ئەم تەكنیكەیان بەناوی ئەوەوە لە مێژوی هونەردا تۆمار و جێگیركراوە.
هونەرمەند ئاكۆ غەریب ، لە ئەتێلەكەی ، ساتەوەختی كاركردنی لە تابلۆی (چیای پیرەمەگرون لە دیوی مێرگەپانەوە)