گەر بۆ چۆنێتی تەوزیفکردنی وشەی تەنز بگەڕێین لەناو ئەدەبی کوردیدا دەبینین ئەدەبەکەمان لە ئاست ئەم ژانەرەی ئەدەب خۆی، هێشتا نامۆیە پێی و بەوردی بۆی نەگەڕاوە و لەناو لاپەڕەکانی ئەدەبیشدا باوەشی بۆ نەکراوەتەوە ، گەر کەسانێک هەبێ پێیان وابێ تەنز کتومت دەکاتە هەجوو، ئەوا بەهەڵەدا چوون ، چون هەجوو واتە داشۆرین لە ناو ئەدەبیاتی گەلانی ناوچەکەشدا ڕەنگی داوەتەوەو لەئەدەبی کوردیش دا پانتایەکی باشی داگیرکردوە کە سەرمەشقی ئەم داهێنانەش دەگەڕێتەوە بۆ شێخ ڕەزای تاڵەبانی کەزیاتر لەم ژانەرەی ئەدەبدا شۆڕ بۆتەوەو دەستێکی باڵای لەم بوارەدا بەڕوونی دیارە لەئەدەبی شیعری هەجوودا ، بەڵام وەنەبێ تەنها ئەم بوارە قۆرغکرابێ لەسەر شێخ ڕەزای تاڵەبانی بەڵکو زۆرێ لەشاعیرانی پێش شێخ ڕەزا لێرەو لەوێ شیعری هەجوویان بەکار هێناوە بۆ نموونە حەزرەتی نالی لەشیعری بۆ مەستورەی ئەردەڵان بەئاشکرا دەبینرێ ،هەروەها وەک قانعی شاعیرو هێمن و عەلی کمال باپیر و شوکری فەزڵی هتد ..
بەڵام "تەنز " لەناو کایەی ئەدەب دا ڕەهەندێکی فراوانتر و گشتگیرتری هەیە واتە گەر بەراوردی بکەین بە هەجوو ، ئەوا دەتوانم بڵێم هەجوو لە سنوری لۆکاڵی و تاکە کەسیدا ئاڕاستە دەکرێ ، بەڵام تەنز وەک چەمکێکی عەقڵانی لەشێوەی لۆکاڵ هاتۆتە دەرێ و خۆی لەنەنگی یە سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتیەکان دەدات ولەڕێگای بەکارهێنانی تەنزی شیعری یا نوسینی ئەدەبی ،وەک ڕۆمان و چیرۆک ڕەخنەی تند بەزمانی تەنزی ئەدەبی لەو دۆخە نالەبارەی کۆمەڵگا دەگرێ ،بە مەبەستی چاککردنی یاخود گۆڕین و ئاڕاستەکردنی بەرەو دۆخێکی تەندروست .
"تەنز " لەناو ئەدەبی گەلاندا
نووسەرانی كورد یان نەیانتوانیوە لەو فۆڕمەدا قاڵببنەوە، یاخود ئەم جۆرە ژانەرە گرنگییەكی ئەوتۆی پێنەدراوە لە ئەدەبی كوردیدا، لەكاتێك لە ئەدەبی جیهان، بە گرنگییەكی زۆرەوە لێیانڕوانیوە. لە ئەدەبیاتی ئەمەریكا " بۆكۆڤسكی" توانی لە رێگەی چیڕۆك و ڕۆمانە تەنز ئامێزەكانیەوە بە ئاشكرا ڕەخنە لە دەسەڵاتی سیاسی و باری ڕامیاری و تەنانەت ئابووری وڵاتیش بگرێت، كتێبی "كۆمەڵە چیڕۆكی قاحپەی 135 كیلۆیی"* و " ڕۆمانی بازاڕی " باشترین دوو نموونەن. لەناو ئەدەبیاتی ئەورووپاشدا لەو ڕوانگە و لەم ئەدەبەوە ، ڕووسەكان خاوەنی" دۆستۆڤسكی "و" ئەنتۆن چیخۆفن، "لە ئیتاڵیاش "مۆراڤیا" و لە توركیاش" عەزیز نەسین." هەریەك لەو نووسەرانە توانیان لە ڕێگەی بەرهەمە تەنز ئامێزەكانیان كۆمەڵگەی ئەوکات بخەنە ژێر پرسیارەوە.
داینمۆی نوسینەتەنزئامێزەکانیان لەدوو فاکتەرەوە سەرچاوەیان گرتبوو .
یەكەم/ ڕەخنەگرتن بوو لە نابوتی و کارە ناشیرینەکانی ناو كۆمەڵگە و دەسەڵاتی سیاسی و بوارە فەرهەنگی و كولتووری و كۆمەڵایەتییەكانی ئەوسەردامەیان.
دووەم/ بە نووسینی ئەو شێوە لە بەرهەمی ئەدەبی تەنز توانیان کەلێنی ناو کتێبخانەی گەلەکانیان پڕبکەنەوه
ئەدەبی تەنز ئامێز ، لە شێوە گشتییەكەیدا ڕەخنەگرتن یان تایبەت بە دەربڕینی ماناگەلی توندوتیژی كۆمەڵایەتی، ڕامیاری، ئایینی، كولتووری، فەرهەنگی، هونەری…هتد ) كە بەشێوەی ژانەری شیعر، چیڕۆك، ڕۆمان دەنووسرێت.
شێرکۆ عەبدوڵڵا، نوسەر و شاعیری تەنزئامێز
لەدوای ڕاپەرینی بەهاری ساڵی ١٩٩١ەوە ،خۆشبەختانە، لەهەرێمی کوردستان، ئەوەی زیاتر قەڵەمەکەی بۆ ئەم ژانەرە له ئەدەب تەرخانکرد، د.شێرکۆعەبدوڵا بوو، کە بێ گوێدانە تیرو توانجی هاوڵاتیان وچاوزەقکردنەوەی بەرپرسانی حزبەکان و زمانی تەنزی شێرکۆ عەبدوڵا زیاتر تەشەنەی سەند ، بەجورێک ئاڕاستەکردنی تەنزە شیعریەکانی بە خودی حیزبەکان و بەرپرسانی حزبی و حوکمی و مامۆستاو دکتور و فەرمانبەرو هەموو چین و توێژێکی ناو ئەم کۆمەڵگایەێ گرتەوە کەبەڕێگای تەنزی شیعری خۆی لێ نەداو نەیانگوشێ ، لەکاتێکدا هێشتا کۆمەڵگای کوردی لەسەرەتای هەنگاوەکانی دابوو بۆ گەشەکردن و گۆڕینی سیستمی حوکم و پراکتیزەکردنی دیموکراسی ، بەڵام د، شێرکۆ بەزڕواو متمانەیەکی تەواوە کاری لەسەرئەم ژانەرەی ئەدەب کرد و زۆر شارەزاێیانەخۆی تیابینیەوە ، بەشێوەیەک سەرکەوتوو بوو لەئاڕاستەکردنی تەنزە شیعریەکانی کەمەبەستی باشکردن و گۆڕانکاری تەنزی خۆی دەوەشاند ، دەبێ ئەو ڕاستیەش بڵێم زەمینەی بیرو بۆچونی ئازادو گەشەکردنی عەقڵی دیموکراسیەت لەسنوری ژێر دەسەڵاتی زۆنی سەوز بەئاڕاستەی کرانەوەدا هەنگاوی دەناو زیاتر بواری دەرەخساند بۆئەو نوسه روئه دەیبانەی لەبواری ژانەری تەنزدا ڕۆڵی خۆیان خستبوە گەڕ وەک د، شێرکۆ عەبدوڵا
ساردنەبوونەوە لەم ژانەرەی ئەدەب ،وەک "ڕۆڵان پارت" دەڵێت: نوسەری ڕاستەقینە حەوسەڵەی ئەم ژانرەی نەبێ ئەوا مردنی حەقیقی نوسەر دەگەیەنێت.
تەنزی شیعری شێرکۆ عەبدوڵا بەنموونە
لە ستایشی " عەلی کیمیاییدا"
د،شێرکۆ لەمتەنزە شیعرەیدا ، بەجدی ڕەخنەی توند دەگرێ ، لە سیسمی حوکمڕانی کوردی و دەیخاتەبەردەم لێپێچینەوەیەکی عەقڵانی ،هەرچی جومگەکانی حوکمەت هەیە لەدادوەری و پرسە کۆمڵایەتی و سیاسی و فەرهەنگی وئابوریەکانە بەدیدیکی ڕەخنەگرانەوە لێیان دەڕوانێ و لەڕێگای ژانەری تەنزە شیعرەکانیەوە موخاتەبەی بەرپرسانی حوکمەتی هەرێم و حزبەکانی پێ دەکا بەوردی توانیویەتی پەنجە بخاتە سەر ئەو کێشمەکێش و ململانێ یە سیایی و ئابوریە ی نێوان هەرێم و بەغداد بەرپرسانی کوردی لێ بەئاگا بهێنێ ،کاتێک دەڵێت ..
ئەی برسێتیی شان ئارداوی
وتم ئەی تۆ چۆنی ئازیز؟
ئەی سیروانە خنکاوەکەی دەستی دیجلە
ئەی زەردەخەنەی خوێناوی
واتە لەڕێگای ئەم دەستەواژو ماناو دەلالەتی واتایانەوە د،شێرکۆ پێمان دەڵێ ئەوەیمبرسی و هەژارو نەدار بێ لەبەر ئەوەیپشتی نیە ، بێ ئەوەی بە خۆیبزانێ کاتێک سەرهەڵدەبڕێ شانی ئارداوی کراوە بەتۆمەتێک ، کەتەواوی ژیانی لەزیندان بەرێتە سەر ، لەکاتێکدا ئەو بانگەشەی دادوەرەکان دەکات کە هۆشیاربن لە ئاڕاستەکردنی یاسا و بەندە یاساێەکاندا بەرامبەر بەهاوڵاتیان بەچاوێکی دادوەپەروەرانە لەدۆسیەکان بڕوانن .
کاتێک ئاماژە بۆ تروسکەی هیوایەک دەکات لەم هەرێمەدا ،دەڵێ ..
دوایین ویسگەی جادەی هیوا
کەلاوەیەکی تاریکە ،
لێی نوسراواکە پەشیمانیی
واتە هەر هەوڵێک بۆ چاندنی تۆوی هیوا بنڕێت لەم هەرێمەدا لەبەر نەبوونی متمانە ئاکامەکەی دیقکردنە لەچاوەڕوانیەکی بێ نەتیجەدا.
د،شێرکۆ لەم دەقە تەنز ئامێزەیدا بەڕوونی دەستنیشانی ئەوانەی کردوە کەتاوەکو ئێستاش گەرچی هەڵەبجە بڕیاری بەپارێزگا بوونی هەڵەبجەدراوە ،بەڵام لەسەرزەمینی واقیعدا ،هێشتا بودجەو بودجەی تایبەتی پارێزگاکان هەڵەبجە ناگرێتەوە هێشتا چەند دام و دەزگایەکی فەرمی کە پێویستە لەهەڵەبجەدا بوونیان هەبێ ، هێشتا دانەنراوە ،هۆکاری ئەم کەمتەرخەمی و لاموبالاتەش دەخاتە ئەستۆی عەقڵیەتی فرە کوێخایی کورد خۆیەوە .،لەکۆتایدا شاعیر ڕەخنەی توند دەگرێ لەبەرپرسانی هەرێم کەخاوەنی دۆسیەی نەوت و فرۆشتن و بەجیهانی کردنی نەوتی هەرێمەوەن گەر قازانجی فرۆشی نەوت بۆ خەڵکی کیمیابارانکراوی هەڵەبجەو ئەنفالەکانی گەرمیان و خەڵکی کوردستان نەبێ ، ئەوا ئیدی پێویست بەهیچ ناکات بۆ دەبێت لەپاڵ فرۆشتنی نەوتی هەرێم هەڵەبجە سواڵ بۆ مانەوەی ڕابگەیەنێ...؟
وتت سڵاو، چۆنی؟ باشی؟
ئەی عەتری دڕک
روومەتی سورهەڵگەڕاوی لە پاش زللە
ئەی شیعری سەر لوولەی پاقلە
ئەی برسێتیی شان ئارداوی
وتم ئەی تۆ چۆنی ئازیز؟
ئەی سیروانە خنکاوەکەی دەستی دیجلە
ئەی زەردەخەنەی خوێناوی
***
بۆ کوێ بڕۆم؟
لە وڵاتی عەشقی مندا
دوایین وێستگەی جادەی هیوا
کەلاوەیەکی تاریکە
لێی نووسراوە پەشیمانی
هەور یەعنی بێئومێدبوون لە باران و
دیقکردنی چاوەڕوانی
تۆش هەڵەبجە
هەرچییەک بکەی بێ سوودە
چونکە کوێخا
مەلازادەکەی خەتێیە
چونکە تەئریخ لە پرسەکەتدا چەقیوە و
هەموو رۆژێ شانزەی سێیە
***
هەرکاتێ دەم بکەمەوە
ئیسپات ئەبێ
کەرێتی ئەنواعی زۆرە
ساویلکەیی ویراسییە
هەر کات وێنەکەت دائەنێی
ئیسپات ئەبێ
بێکەسیی سنووری نییە
***
تۆ کوشتەی دەستی جوگرافیای
باڵای هیچ زامێک ناتگاتێ
رۆژانەکەت
باوەپیارەکەت ئەتداتێ
بارمتەی دەیان جۆر مافیای
وەک شەرەفی شیعرم تەنیای
دەستەخوشکی سلێمانییت
تۆش گوندێکی فرەکوێخای
***
شەقێک لە دیکارت هەڵ ئەدەم
کتێبەکانم دەفرۆشم
تۆش لای بەرمیلێک نەوتەوە
پەڕۆی سواڵەکەت رابخە
بڵێ ئاوارە و نەخۆشم