لە ئەرشیفی ئەدەبیاتی یەکێتیییەوە کورد و عەرەب لە عیراق بە تەمای چین؟
16/06/2023
|
1549 جار خوێندراوەتەوە
لە ئەرشیفی ئەدەبیاتی یەکێتیییەوە
کورد و عەرەب لە عیراق بە تەمای چین؟
وتارێک لە ساڵی ٢٠١٨
ستران عەبدوڵڵا
١
نۆرەیەکی تری گفتوگۆی کورد و عەرەبمان پێویستە لە عیراق. گفتوگۆکە هەر هی کورد و عەرەبی عیراق بێت. چونکە هەندێک جار لە قەرەباڵغی گفتوگۆدا باسو خواسەکان بزر دەبن. من و تۆ کێشەمان لەگەڵ عەرەبی تونس و میسر نییە، مەگەر بۆ وەرگێڕانی ئەدەبی یەکتری نەبێت. وا دەبینم عەرەبی بەغداش کێشەی لەگەڵ کوردی شوێنی تر نییە، مەگەر لە چوارچێوەی دیمەنە گشتییەکەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەبێت، کە نەتەوەکان هەن و گەرەکە دیالۆگێکی شارستانییان لە نێودا بەرپا بێت و دایمە و دەرهەم لە جەژنی نەورۆز و جەژنی رەمەزان و قوربان و فێستیڤاڵەکاندا یەکتری بەسەربکەنەوە و رەسمی ئایندەیەکی وا بکەن شەرمی تێدا نەبێت بەرامبەر یەکتری کە سەدەی بیستەمیان لە بێ بێدادی و شۆڤێنیزم بەسەربرد و بیست ساڵی یەکەمی سەدەی بیست و یەکیش تا ئێستا نیشانەیەکی سپۆرتی و جوامێری وایان لە خۆیان دەرنەخستووە، کە حورمەتی یەکتری و لەناویشیدا حورمەتی کورد دەگرن، ئاخر کورد غەریبەی ناوچەکە نییە و وەک شاخ و داخ و رووبارەکانی ھەن، رەسەن و ڕەگداکوتاوە.
دێمە سەر بەشەکەی کورد و عەرەب لە عیراق.
هەردوولا بە تەمان چۆنی بگوزەرێنن؟ سەد ساڵ ئەزموونی تاڵیان پێکەوە هەیە و دەستوورێکی فیدراڵیشیان لە نێواندایە کە هەموو دونیامان بۆ هێنایە تکا و رجایە، ئینجا پڕە لە پێچە بە دەورەیی و فەتحە و زەمەی ماناھەڵگر. ئەمریکا ئینگلیز و ئیفرەنج و شارەزاکانی رێکخراوی یوئێن قسەیان تێدا کرد و ناوبژیوانی بوون. هێشتا ھەردوولا پێشبڕکێی سەنگەرگرتن و جەمسەرگیرییان هەیە بەرامبەری، داخۆ کامە لایان زیاتر پێشێلی دەکەن؟.
پرسیاری هەرە جەوهەری ئەوەیە کە کورد و عەرەب لە عیراق بە تەمان چۆن لەگەڵ ئەم حەکەمە دەستوورییە مامەڵە بکەن و چ دادگایەکی دەستووری بەر مەبنای رۆحی ئەو دەستوورەی بۆ بینا بکەن؟
برا عەرەبەکان کە لەشیعری پێشەنگانی وەکو مامۆستا گۆراندا وەک برای عەرەبی چاوڕەشم ناوی هاتووە، وا دەزانن دەرفەتی ریفراندۆمی کوردستان دەرفەت بوو بۆ خۆیان تا هەرچی کورد بەدەستیهێناوە بیماشنەوە. وەک بڵێی قەومانەکانی پێشوو بەس نەبوون لە ئەنفالی کورد و گۆڕی بە کۆمەڵی ئەهلی جنوب؟ دەیان ساڵ تەهجیر و تەعریبـی عروبی و سەدامی کە هیچی تیانەبوو بۆ نەتەوەی عەرەب بەس نییە تا ئێستا ئەرک بە پارێزگاری بە کەفالەتی وەک راکان جبوری بسپێردرێت ئەوە تەواو بکا کە ئەبوعەدای پێی تەواو نەکرا. دوو ساڵە کەرکوک لەبندەستی حکومەتی مەرکەزییە، کەچی لە جیاتی ئیدارەیەکی مۆدێرنی بۆ دابمەزرێنن میلیشیای حەشدی شەعبـی حوکمی دەکا کە خۆیان ئەو میلیشیایەیان بۆ بەغدا و ماباقی وڵات ناوێت، بە بەڵگەی ئەوەی ئێستا گەرەکیانە لەوێ پەڕوباڵی بکەن و ریشی بتاشن. ئەی خێرە بۆ شارێکی هەستیاری وەکو کەرکوک خاوەخاوی مانەوەی حەشدیانە؟
شارێک جەیشی شەعبـی دەرەقەتی نەیات ئێستا حەشدی شەعبـی لێی دەباتەوە ؟ شارێک کە تا لەدەست ئیدارەیەکی هەڵبژێردراو بوو چونکە رەنگدەرەوەی ئیرادەی خەڵکەکەی بوو پێیان دەوت بەرمیلی باروت کەچی ئێستا حوکمی سەربازییان پێ باروت نییە؟
٢
عەرەبی عیراق دوای سەد ساڵ لە ئەزموونی خوێن و فرمێسک، تازە دەخوازێت چاو لە نەتەوە سەردەستەکانی تر بکات و ئەویش لە شان و شەوکەتی ئیرادەی کورد کەم بکاتەوە؟
ئەی بزووتنەوەی سیاسیی عیراق بە راست و چەپییەوە پێیوایە ئەوی لە عیراق دەگوزەرێ و ئەوی بۆتە فۆبیای کوردستان تا سەر سەردەکەوێو وەک ماشەڵڵا لە شوێنی تر (سەرکەوتووە)؟
ئەگەر هەنجەت کەموکوڕی کوردستان کە هەیە و نکۆڵی لێ ناکرێت و بەشێکی چەوتی سیاسەتی کوردییە، ئێ خۆ عیراق لە بەسرەی تا بەغدای، لە موسڵی تا رومادییەکەی شایەتی بردنەوە و مۆدێلی نموونەیی نییە لە ئیدارە و لە دیموکراسی و لە گەشەپێدان و حوکمی مەدەنی؟
خەریکە بێژین لە هەردوولاوە پێشبڕکێیە لە کەموکوڕی و پاشەکشێی دوودیودا هەردوولا وەکو یەکن؟
ئەوە بۆ بەشەکەی ئەو دیوی حەمرین، داخۆ کورد بە تەمایە چی بکات؟ گەرەکێتی مەسەلەکانی بۆ رێکەوتن و زەمان و رۆژگار بەجێبھێڵێت، یان لە بەرنامەیدایە خۆی کۆبکاتەوە و خۆی تۆکمە بکاتەوە تا ئەم نەزیفەی دوای ریفراندۆم دروست بووە لە شوێنێک رابگرێ؟
هەرچی برایانی عەرەب بیکەن هەر نەیسە، چونکە بۆ ئەوان مەسەلەیەک نییە، بۆ ئێمە مەسەلەیە، لەبەرئەوەی ئێمە خاوەن مەسەلەین کە مەسەلەی مێژوویی کوردستانە، ئایا پێمانوایە بە گۆشەگیری نەتەوەیی و لەخۆڕازی بوون هەموو شتێکمان مسۆگەر دەبێت؟ یان پێمانوایە بە هەرزانفرۆشی مەسەلەی نیشتمانی و نەتەوەییمان، قۆناغی راگوزەری هەستیار دەبەینەسەر؟.
لە پەنا عیراقچێتییەکی بێ تامەوە کە رەھەندی کوردستانێتی و عیراقێتی مەسەلەی کورد رەچاو ناکات و ناهاوسەنگی بە ناونیشانی پراگماتییەوە دەشەمزێنێ، پێمانوایە تاسەر پارێزراو دەبین و دونیا شامی شەریفە؟ دونیای وا تەنانەت لە شامیش وەکو خۆی نەماوە، ئیتر بۆ پێمان وایە لە دراوسێکانی وا دەبێت؟.
کورد لە عیراق پێویستی بە هەڵوەستەیەکی جددی هەیە، ئەمە هەر بۆ خۆیشی نییە، لەبەر خاتری عەرەبی عیراقیشە کە نەچنەوە سەر نەریتی کۆن و بە بزووتنەوەیەکی دیموکراسیانەی شایان رێ لە گەشانەوەی رەوتی شۆڤێنی بگرن کە ماڵوێرانی بۆ ئەوانیش هێنابوو، گۆڕی بەکۆمەڵی بۆ دروستکردن و داعش و قاعیدەی کردە چارەنووسێکی نەخوازراویان.
کورد پێویستی بە گفتوگۆیەکی جددی و دانوستاندنێکی فرە لایەن هەیە لەگەڵ عەرەب کە هەر بودجە و مووچە و کارە لۆجستییەکانی حوکمداری نەگرێتەوە، کارێک کە حکومەتی هەرێم و ئیتیحادی دەتوانن رایپەڕێنن و وا دەستیشیان پێکردووە، بەڵام گفتوگۆی جددی و چارەنووسساز ئەوە دەبێ کە بزووتنەوەی کوردایەتی و تەیفە سیاسییەکانی لەگەڵ رەوتە سیاسییەکانی عەرەب بە شیعە و سوننەیانەوە دەستیپێبکەن کە لەسەر بنچینەی ئەزموونی رابردوو و لە ئاستی دوو نەتەوەی کامڵدا ئاوا بکرێت. تا ئەم فۆبیا بێدەنگەی لە بەرامبەر کورد تەشەنەی سەندووە و خەریکە هاواری لێ بەرز دەبێتەوە، لە شوێنێک رابووەستێ.
چارەنووسی نەتەوەکان، بەتایبەتی ئەوانەی لەچوارچێوەی یەک وڵاتدا دەژین، ناکرێت تەسلیمی جووڵەی رۆژ و سەعات و رێکەوت بکرێت. بەڵکو پێویستی بە سەفقەی سەدە هەیە کە دامەزراوەکانی وڵات گوزارشتی لێبکەن، نەک سنووردار و لە قاڵبی بدەن.
ئەوەی چەند ساڵی رابردوو دەرسە، وایە، بەڵام دەرسە بۆ هەردوولا، نەک هەر بۆ لایەنێک کە پێیوایە دوای قۆناغی ریفراندۆم بە ڤیاگرای ئیقلیمی و نێودەوڵەتی براوەیە و ئەویتری بەزاندووە. ئەگەر بابەتەکە زۆرانبازیش بێت، کەس پێی وا نەبێ دوا نۆرەی بردۆتەوە.
|